Baz sodâne qofle malekiyyâte mosaáe Eiran bâr dâryaye Kacpiyân ba kelide noqreáiye Ruhani

Cesânbe, 30 Mordad, 1397

Nevicânde: Doktor Reza Hazeli (Key Eâskane Eârdâlane Eâfsar Naderi)

Kelid dar budâne eaqaye Ruhani vâ Zârif vâ timesan eâz moddâtha qâbl bâraye mihân ductane Eirani mosâxâc bud. Eâmma, tânha àizi ke nemidanectim ean bud ke eisan kodamyek eâz do kelide nâqs bâcte bâr pâràâme Vatikan ra ba xod hâml mikonâd? Kelide tâlaáiy ke dâre behest ra baz mikonâd, ya kelide noqreái ke baz konândeye dâre jâhânnâm eâct? Eaqaye Ruhani ba postibaniye kamele recanehaye jâhani vâ sâbâkehaye vabâcteye dârone Eiran vâ hâmàenin dâr eopozicione Eirani be qodrât recid. Sâxci ba cabeqeye ettelaáati vâ eâmniyyâti ke bistârin mâcáulyyâtha ra dâr cârkube Eiraniyan dâr àehel cale gozâste daste eâct, yek sâbe bederâxsid vâ mahe mâjlec sod vâ recanehaye vabâct eâz eu àehreye monjiye Eiran caxtând. Hâr àând ke eâz eaqaz bâraye mihân ductane Eirani àehreye hâqiqiye eisan mosâxxâc bud. Eaqaye Ruhani ke bârnameái kamelân hecab sode darâd vâ vâzifeye forupasi vâ tâzáife Eiran ra bâr dus mikesâd, eâmniyyâtitârin kabineye tarixe Eiran ra tâskil dade eâct vâ àenin vanemud mikonâd ke eqdamatâs jâhâte tâqáirate eâcaci tânha dâr jomhuriye eclami eâct. Hâr àând ke dâr ein tâzahore eisan eândâki hâqiqât hâm vojud darâd vâ kanunhaye qodrâte jâhani ke kelide noqreáiye xod ra be dâcte eisan dadeáând beracti xahane tâqáirati dâr mahiyyâte bozrgtârin nânge tarixe Eiran hokumâte esqalgâre Áârâbi-Eclami hâctând, eâmma, mahiyyât vâ râvânde goctârese ein tâqárat be ehtemale qâvi nâ tânha monjâr be forupasiye jomhuriye eclami eâz noáe velayâte fâqihiye ean misâvâd, bâlke forupasiye kolle kesvâre Eiran vâ tâmâddone Eirani ra niz dâr bâr migirâd. Dâr curâti ke ba bârnameái hecab sode mitâvan tâbâáate forupasiye jomhuriye eclami ra be kolle kesvâre Eiran tâcârri nâdad. Eâmma, àenin meyli dâr kanunhaye qodrâte jâhani vojud nâdarâd vâ hâmanânde cenariyoye forupasiye Sorâvi, kanunhaye qodrât, forupasiye hokumâte Totlaiter vâ xode kesvâr ra be hâm gere zâdeáând vâ àe bâca ke hokumâthaye Totalitere eclami vâ Komonicti ke ba hemayât ecbat sodeye kanunhaye qodrât câre kar eamâdeáând, hâdâfe ectrateãikesan hâman nabudi vâ forupasiye xode kesvârhaye pâziraye ein hokumâtha bude eâct. Àenanke dâr morede Ruciyeye Tezari didim ke àegune hokumâte Totalitere Sorâvi dâr nâhayât eanra be panzdâh kesvâr tâqcim kârd.

Eiran vâ tâmâddone Eirani vâ kesvârhaye Eirani dosmânan ziyadi darând vâ bâxsi eâz ean mârbut be tarixe becyar kohâne tâmâddone Eirani eâct. Tulanitârin jânghaye traixe tâmâddone bâsâri jângahye Eiran vâ Rum budeáând. (Hodude sescâd cal ba Rum vâ hodude cicâd cal ba Yunan). Hâman empraturiye javide Rum ke einâk mârkâzâs dâr Vatikan eâct vâ Eamrika vâ Ruciye hâr do àon do bal, ein empraturi ra be zâmane ma eavârdeáând. Balhaye Vatikan, yeki Eamrika vâ boluke Eanglucakconi eâct ke nemayândegane Rume qârbiyând vâ digâri Ruciye, ke nemayândeye Bizanc ya Rume sârqi eâct. Ein do boluk ke ba rângha vâ eideáoloãihaye moxtâlef nâqse tez vâ eanti tez ra dâr jâhane ciyacât bâr payeye Diyalektike fâlcâfiye Hegel bazi mikonând, mânafeáe mostârâki darând ke nemuneye eaxâre ean ra dâr dâryaye Kacpiyân didim. Feresteye Eamrika vâ Englic vâ dive Ruciyeye jâhane ciyacât hâr do àe dâr câthe ciyaci vâ àe dâr câthe râcaneái vâ àe dâr câte sâbâkehaye vabâctesan dâr dâron vâ borune Eiran, eâz konvanciyone nângine hoquqiye dâryae Kacpiyân hemayât kârdând vâ dâr vaqeá dâr ruze rosân vâ ba àârxese yek kelid, dâcte kâm 39 dârcâd eâz câhme pânjah dârcâdiye Eiran eâz ein dâryaàeye mosaá ra tâjziye kârdând. Eâz noqte nâzâre mânabeáe bâctâri vâ zir bâctâriye dâryaye Kacpiyân, câhme Eiran eâz ein hâm kâmtâr sod vâ be zâhmât betâvan eanra be yek dârcâd recand.

Pedâreman Ferdociye bozorg ba serafât vâ ba ecalât be ma fârzândane Eiran gofte bud ke:

Rumiyan Fereydun neãadândo xise toáând ào karât sâvâd câxt, pise toáând

Eâmma mân be râvane javdanâs miguyâm ke eari, eanan Fereydun (Cârâeytuna ya ce hâmzad dâr zâbane Eâvectaái esare be ce saxeye mârdomane Hendo Eorupaái) neãadând eâmma dâr derazaye jânghaye bâradârkosiye hodudân hezar cale (Hodude sescâd cal ba Rum vâ hodude cicâd cal ba Yunan) àenan nefrâti dâr dele bâradâran Câlmiye (Rumi) ma eijad sode ke hâtta be tâne mordeye bâradâre xod Eirâj (Eiraniyan) hâmàenan lâgâd mizânând. Taze be dosmânane Eiran vâ EIraniyan, eâfzun bâr bâradârane Câlmi, gorghaye xakectâriye Xâzâri niz ezafe sodeáând. Hâman Moqolane Yâhudi ke hefdâh áozv eâz bict-o-do áozve noxoctin dolâte Komonictiye jâhan ra tâskil dadând vâ Pan Torkicm ra be qâcde tâqcime Ruciyeye Tezari be jomhurihaye Moqol tâbar, bevojod eavârdând. Hâman xâzârhaái ke ce kesvâre jâáliye Moqoli dâr piramune dâryaye Kacpiyân bevojud eavârdând vâ bistârin kâraneye ein dârya ra hâtta ta ce bârabâre kâraneye xode Ruciye, be ce kesvâre jâáliye Moqoliye Qâzzaqectan, Torkâmânectan vâ Earan (Baku) dadând. Hâman xâzârhaái ke emruze moctâbedde eanha Nur Coltan Nâzârbayef, eâmine konvanciyon jâdid vâ nângine hoquqiye dâryaye Kacpiyân eâct vâ ein konvancione nângin dâr xake eu »Eaktaáo« emzaá misâvâd vâ belafacele jâsne piruzi migirâd. Hâman nur Coltan Nâzâr Bayefi ke ba eâfzudâne nur be namâs àon Mâzdâke »Bamdadan ya Rosângâr« vâ Grigor Locavorià ya Rosângâr vâ caxtâne sâhre Eactane be eftexare kanunhaye qodrât vâ por kârdâne ein sâhr eâz Eâhram vâ digâr nesanehaye kanunhaye qodrât cabet kârd ke eu Xâzâri eâct ke manânde ean Eirani vâ ein Eârmâni del dâr geroe Vatikan darâd.

Eâz einruct ke ba vojude ectebdadâs vâ ba vojude fecadâs recanehaye jâhani dârbarey eu cokut kârdeáând vâ hâtta bistârin cervâte dâryaye Kacpiyân vâ hâtta bistâr eâz Ruciye câhme eu ra moqâddâr midarând ta dârci bedâhând be Emam Áâli Râhman reáic jomhure mihân pârâct vâ Eirani tâbare Tajikectan ke ba hâmeye xâdâmatâs bâraye mellâte Eiraniye tajik, zire tiqe birâhmanetârin enteqadhaye eayâtollah Bi Bi Ci vâ digâr recanehaye qârbi eâct. Hal eanke nâ eu, ke ein Nur Coltan Nâzârbayef eâct ke nâzdik be àehel cal eâct hâtta eâz pis eâz forupasiye Sorâvi ta be emruz hâmàenan reáic jomhure Qâzzaqectan eâct vâ dâriq eâz yek enteqad eâz eu!

Time kelid dare eaqaye Ruhani ke dâr ractaye bârnamehaye bâradârane jâhaniyâs kar mikonâd, dâr moddâte kâmi do qofle moheme melli dâr Eiran ra be rahâti dâr jâhâte eâhdafe ectrateãike jâhani vâ zedde mânafeáe Eiran baz kârd. Yeki qofle dâctavârdhaye hâcteáiye fârzândane Eiran bud ke eâmniyyâte ectrateãike cârzâminiye Eiran ra dâr bolând moddât tâzmin mikârd vâ hià râbti hâm be bâqaye jomhuriye eclami nâdast àe einke tâqáire hokumâthaye eâbâr qodrâthaye eâtomi niz barha ettefaq eoftade eâct. Eâmma, digâri bâxsidâne tilyardha dolar eâz cervâte nâft vâ gaze Eiran vâ câhme mosaáe pânjah dârcâdiye Eiran vâ hâmàenin bâxsidâne bâctâr vâ zir bâctâre dârya vâ mârzhaye eabi vâ xaki vâ hâvaáiye Eiran be Xâzâr zadegane hâmcaye vâ dâr vaqeá tâjziyeye râcmiye Eiran vâ nâqze hakemiyyâte melli vâ tâmamiyyâte eârziye Eiran bud. Ba ein coráâti ke ein eaqaye kelid dar vâ timâs pis mirâvând, bezudi qoflhaye hakemiyâte Eiran bâr Xuzectan vâ hakemiyyâte Eiran bâr Eazârbayejan niz baz misâvând vâ ean ra hâm bâraye ein mârdome bidefaá vâ cade vâ fâááalane ciyaciye mozdur vâ xod foruxte tojih mikonând. Eâz yad nâbârim ke Pan Áârâbicm vâ Pan Torkicm bâr xâlafe Pan Eiranicme vaqeái vâ hâqiqi morede hemayâte fâravane kanunhaye qodrâte jâhani eâct. Yeki digâr eâz kelid darane Vatikan yâáni eaqaye Aliye Sâmxani ke xod niz Áârâb tâbar âct, emruze reáice soraye âmniyyâte melliye EIRAN âct vâ dâr zâmane in aqact ke dâr kesvâri ba caxtare ciyaciye Totliter ke kuàektârin cedaye moxalefi cârkub misâvâd, Pan Áârâbha vâ tajziye tâlâbane Eâhvazi ba eazadiye kamel betore daáem vâ cictematik dâr tâmame mocabeqate futbal dâr ectadiyomhaye Xuzectan hazer misâvând vâ easkara nedaye tâjziye câr midâhând vâ mârdomane bumiye Xuzectan ra ke Bâxtiyariha vâ Lorha hâctând zârb vâ sâtm mikonând vâ bâradârane pacdar vâ bâciji vâ cine àakane velayât hâm àesmhaye nâdastesan ra foru mibândând! Vâ baz dâr zâmane hâmin kelid dar eâct ke Pan Torkha niz dâr ectadiomhaye Eazârbayejane hâmise Eirani, jolan midâhând vâ dâr ruze rosân vâ dâr zire àesme bâradârane cepahi vâ bâciji soáare xâlije Áârâbi câr midâhând vâ bedune hià negârani dâr yek hokumâte totaliter, ein kar ra becurâte hâmahâng vâ cictematik barha tekrar mikonând!

Eâmma biyaáid ba hâm negahi dâqiq vâ áelmi beyândazim ta áomqe xiyanâte eaqaye Ruhani vâ timâs ra dâryabim vâ jaye sâkki baqi nâgozarim ke »Eclam Àay« vâ »Eaxund Àay« niz dâr ractaye »Golectan« vâ »Torkâmanàay« eâct. Emruze hâtta Fâtháâli Xameneái niz fâhmide eâct ke »Bârjam« hâmàon yek moáahedeye nângin Golectan dâr bâxsidâne mânafeáe melliye Eiran, vâ kutah kârdâne dâcte nâclhaye eayânde eâz eâmniyyâte ectrateãike nasi eâz teknoloãiye hâcteái eâct. Xode Fâtháâliye dovvom pâc eâz bazgâstâne tâhrimha vâ vâqti dâryaft ke vâtân forusi hâm baáece refahe jomhuriye eclami nâxahâd sod, be ein estebah eáteraf kârd. »Bârjam« eâz hoceleye ein mâqale xarej eâct vâ ma dâr edame câáy xahim kârd ke eâz Golectan xarej sâvim vâ be »Torkâmanàaye dovvom« ya »Eaxund Àay« bepârdazim. Bâraye eanke becurâte becyar áâmiq vâ áelmi vâ riseái be konvancione hoquqiye dârayaye Kacpiyân bepârdazim bayâd eâz àând noqte nâzâre gunanun ein dârya ya bozorgtârin dâryaàeye jâhan ra bârreci konim.

Tarixàeye dâryaye Kacpiyân vâ ettelaáate kolli

image-1.pngimage-2.png

Dâryaye Kacpiyaân ba mâcahâti nâzdik be 424 hezar kilumetre morâbbâá, bozorgtârin dâryaàeye jâhan mâhcub migârdâd. Ta pis eâz forupasiye Sorâvi, dâryaye Kacpiyân pâhneye eabiye bâcteái bud ke tânha tâvâccote do dolât ehate sode bud. Eâz yek cu dolâte sahânsahiye Eiran ke hozuri be derazaye tarix dâr mântâqe dast vâ eâz cuye digâr Ettehade Jâmahire Cociyalictiye Sorâvi, varece empraturiye Ruciyeye Tezari ke eâz cale 1553 miladi ba fâthe bândâre Eactraxan tâvâccote Eivan Vacilivià mâáruf be Eivane Mâxuf, pa be pâhneye eabiye dâryaye Kacpiyân gozaste bud vâ ba bâhregiri eâz áâhdnameye Golectan vâ Torkâmanàay vâ Eaxal bâr ce pâhluye ein dârya moctâqâr gârdide bud. Dâr vaqeá pis eâz zohure Petre Kâbir dâr câhneye ciyaci Ruciye (1752-1682 miladi) hâtta ba vojude esqale bândâre Eactaraxan bevâcileye Eivane Mâxuf, hâmise dâraye Kacpiyân, yek dâryaye Eirani bud. Bistârin bâxse kenarehaye ein dârya, dâr qâlâmroe dolâte sahânsahye Eiran qârar dast. Mohemtâr inke dâr ein bâxs, Eiran ba moddâái ya moddâáiyani ruberu nâbud. Eiran ta pis eâz tajgozariye Petr, hârgez eâz cuye dâryaye Kacpiyân morede tâhdide jeddi qârar nâgerefte bud.

Etimoloãiye name dâryaye Kacpiyân

Ein dârya eâz zâmani ke dâr kohântârin motune Eirani, Yunani, Rumi vâ Latin morede esare qârar gerefte, hâmvare namhaye Eirani daste eâct ke bârgerfte eâz name tirehaye moxtâlefe Eiraniye basândeye piramune ean, ya cârzâminhaye Eirani dâr ce janebe ean bude eâct. Bâr payeye nâzâriyeye eoctad Purdavud, noxoctin Eâvecta pâãuhe Eirane moáacer, dâr Eâvecta name dâryaye Kacpiyân »Varkâs be mâániye »Fârax Kenare ya »Fârax Kârt eamâde eâct. Dâr bândhaye 37 vâ 38 Tistâr Yâst, jelde eâvvâle Yâstha, eanja ke dârbareye feresteye barane Tistâr Yâst, ya Tir coxân râfte, eâz ein dârya ba name Fârax Kârt yad sode eâct: »Tistâr cetare Rayumând vâ fârâhmând ra micetaáim ke setaban bedan cuy pârvaz konâd, be cuye dâryaye fârax cârt pârvaz konâd, manânde Tir Earâxs (esare be tire Earâse Kâmangir) «Bârxi digâr eâz Eâvectasenacan vâ sahname pâãuhane Eirani manânde eoctad Feryedune Joneydi, bâr ein bavârând ke dâr bâxshaái eâz Eâvecta eâz ein dârya ba name Kâmrud nam borde sode eâct ke be nâzâre nevicândeye ein mâqale esare be tireye Eiraniye Kimerihaye bactan eâct.

Nevicândegane Yunani vâ Rumi dâr rozgarane bactane eâz ein pâhne ba namhaye dâryaye Kacpiha, dâryaye Hirkani, Ealbaniya vâ Eckitha yad kârdeáând vâ dâr mâtnhaye Latin ba tâlâfozhaye: Kacpiyom Mare – Hurkaniyom Mare – Ealbanom Mare Eckotikom Mare bârxord mikonim. Digâr namhaye Eirani ke bâr ein dârya nâhade sode dâr mâtnhaye tarixi vâ joqrafiyaáiye be ja mande por somar eâct vâ eâz ean jomle mitâvan be dâryaye Eabeckun – Eâctâr eabad – Baku – Sirvan - Deylâm – Gorgan ya Jorjan – Gilan ya Jilan – Xarâzm – Xoracan – Tâbârectan – dâryaye Cicât - dâryaye Tâpurha – dâryaye Cari – dâryaye Zârayâ – dâryaye Tâlican (Tales) – dâryaye Gâckâr – dâryaye Kâpuràal – dâryaye Qâzvin – mashâd câr – Moqan vâ … esare kârd. Dâr kohântârin nâqsehaye jâhan ke moqeáiyâte ein pâhne dâr eanha eamâde, nâqseye Hekatuc (mârbut be 500 pis eâz milad), nâqseye Herodot (450 pis eâz milad) vâ nâqseye mâárufe Earatocten (200 pis eâz milad) hâme ja name eein dârya bârgerefte eâz name Kacpi eâct, nâ name digâr. Dâr nâqseye Earatocten ke be vâcileye doktor Eâbdolkârim Cobhi, eoctade dansgahe Qahere dâr cale 1966 be àap recide, name dâryaye Qâzvin eavârde sode ke bârgerefte eâz hâman Kacpi eâct. Dâr mâtnhaye danesnameáiye rucha hâme ja eâz ein pâhne ba name Kacpic Kwaye More yad sode eâct.

Hâr àând ke tâqribân tâmame namhaye ein dârya esare be tirehaye gunagune Eirani vâ ya cârzâminhaye eanha mikonâd, vâli eâz hâmeye eanha bistâr dâr motun vâ nâqsehaye klacike tarixiye jâhan ein dârya ra be name tireye bactani Eiraniye »Kacpi« nam nâhadeáând. Kacpiyan yeki eâz bozorgtârin tirehaye Eirani budând ke cârzâmine noxoctine eanha ra Eiranvià dâr somal vâ sârq vâ qârbe dâryaye Kacpiân qârar dast. Ein tirehaye porsomare Eirani dâcte kâm hodude àahar hezar cal pis varede Eirane konuni sodând vâ dâr câre rahe xod eâz Kacpiân (Qâzvin) vâ Kasan (tâlâffoze digâri eâz Kacan ya cârzâmine Kaciyan) vâ cakac (jaygahe Kacha, Câqqez dâr Kordectan) gozâstând vâ dâr nâhayât dâr Lorectan caken sodând. Dâr kavoshaye bactan senaciye tâppe Ciyâlke Kasan vâ hâmàenin Kâlmakâreye Lorectan vâ hâmàenin tâppe Ziviye dâr Kordectan, eacar eanaha be vofur yaft misâvâd. Dâr áâcre Bronz, Kaciyan ya Kacpiha eâz pisrovane áâcre xod budând ta jaái ke Bronze Lorectan dâr áâcre Kacpiyan, emruze dâr tâmame muzehaye jâhani sohrât darâd. Ein mârdomane jângavâr vâ dâlir ke pisrâftetârin teknoloãiye áâcre xod yâáni eâbzar vâ jâng eâfzarhaye Bronzi ra dâr extiyar dastând, be rahâti dâr hâmeye jângha piruz misodând. Kacpiyan bis eâz devict cal bâr Babel hokumât kârdând vâ eâz ean pâc dâr câdeye hefdâhe pis eâz milad yâáni nâzdik be ce hezar vâ hâftcâd cal pis varede Mecr sodând. Kacpiyan be hâmrahe tirehaye digâre Eirani be name Mitaniha vâ Hitiha ke eanha niz hâmzâman vâ hâtta kâmi pis eâz Kacpiyan be Mecr eamâde budând, eâcace tâmâddone Mecre bactan ra tâqáir dadând ta jaái ke pâc eeâz vorude eanha nocxeye Mecriye din vâ eaáine Mitraái bevojud eamâd vâ jaye nezame àând xodaáiye Mecre bactan ra gereft vâ xodaye bozorge Mecriyane bactan »Eatena« namide sode ke name digâri bâraye »Mitra« bud vâ ba hâman xiskariha. Xode áonvane padesahane Mecre bactan »Feráon« ra ke pistâr vaãeái Qebti mipendastând emruze mosâxâc sode eâct ke dâr vaqeá nami Eirani be mâfhume »darândegan Fâr« eâct. (Feráon-Fârâáwna: Fârâ+áwna be mâánaye darândeye Fâr, bârdaste Eirani padesah).

Eâz einru behtâr eâz hâr nami , name bârazândeye ein bozorgtârin dâryaàeye jâhan dâryaye Kacpiyân eâct ke nami eâct Eirani. Motoáâccefane dâr zâmane sâxci áârâb tâbar vâ bigane ba hoviyyât vâ tarixe Eirani be name Ceyyed Mohâmmâde Xatâmi dâr cale 1381 Xorsidi bâxsanmeái eâz cuye komiteye tâxâccociye nam negari vâ yekcan caziye namhaye joqrafiyaáiye Eiran vabâcte be cazmane nâqse bârdariye kesvâr cader gârdid ke teye ean hâmeye dâctgahhaye dolâti mokâllâf be ectefade eâz name »Xâzâr« dâr daxele kesvâr vâ name »Kacpiyân« dâr motune xareji, qârardadha vâ moáahedate beynolmelâli vâ xoddari eâz karborde cayere namha dâr kolliyeye mokatebat, qârardadha, eâcnad vâ mâdareke motune dârci, nâqseha vâ eâtlâcha vâ vacayele ertebate jâmái sodând. Hal bayâd did ke pisineye name Xâzâr àe bude eâct vâ àera eâsxace mârmuzi câáy dâr ja eândaxtâne name yeki eâz bozorgtârin dosmânane tarixiye Eiraniyan, yâáni qomi Moqoli bavârmând be dine Yâhud ba name Xâzâr bâraye ein dârya darând.

Name Xâzâr ta pis eâz hozure Áârâbha vâ tâjavoze eanha be mântâqeye Qâfqaz dâr hià nevesteái eavârde nâsode eâct vâ hià nevicândeái joz name Eiraniye Kacpi ya digâr namhaye Eirani, name digâri bâraye ein pâhne bekar nâborde eâct. Kacpiha, bâr payeye nevesteye Herodot, dâr dorane Hâxamânesi jozve eoctane yazdâhom be somar mirâftând vâ devict Talan maliyat midadând. Pâc eâz zohure eclam, movârexan vâ joqrafi negarane mocâlman ke be sârhe eâhvale tarixiye eâqvame cahel nesine dâryaye somaliye Eiran pârdaxtând, dâr bâyane mozeá vâ moqeáyâte joqrafiyaáiye cârzâmine qâlâmroe hâr qom, naàar eâcamiye bomiye hâr bâxs eâz eabhaye kâraneáiye dârya ra ke eâz name mâhâl vâ qome mârdome cahel nesine hâman bâxs bârgerefte budând, dâr acare xod eavârdând. Eâz einru dâr áâcre eclami vâ dâr miyane mocâlmanan namhaye àândi manânde: Mazândâran, Tâbârectan, Eabeckun, Gorgan (Hirkaniyaye bactan), Gilan, Deylâm, Qâzvin (Kacpiyân), vâ niz Xâzâr vâ qeyre ean eâz bâraye ein dârya peyda sod. Bâdihi eâct ke ein namha dâr eacare ein nevicândegan, tânha moáârrefe hozeye mâhdudi eâz eabhaye kâraneái bud vâ gah qâlâmroe hozur vâ ya eqtedare qomi ra dâr tule cahele morede nâzâr mirecanid. Qome Xâzâr qomi eâct qâdimi vâ Moqol tâbar ke bavârmând be dine Yâhud sodând vâ be seddât ba tirehaye Hendo Eorupaái eâz jomle Eclavha betore kol vâ Rucha betore xac eamixtând vâ eâz einru mosâxâcate Eantropoloãik vâ encansenacaneye eâqvame Eclav ra dara sodând. Eâkcâre Yâhudiyane kesvârhaye Eorupaye sârqi ke zâbanesan »Eidis« eâct riseye Xâzâri darând. Eâlbâte emruze ein qom dâr câracâre jâhan eâz jomle Eiran niz pârakândeáând. Xâzârha vâ Xâzârtâbarha eâz goctâres dâhânedgane Komonicm dâr empraturiye Ruciyeye Tezari budând be guneái ke eâz 22 áozve noxoctine dolâte Etehade Jâmahire Sorâviye Cociyalicti, 17 áozv xâzâr tâbar budând. Hâmàenin Xâzârha eâz bonyangozarane Pan Torkicm dâr jâhan hâctând vâ hâmanha empraturiye Ruciyeye Tezari ra becurâte Federacion vâ Federal dâr eavârdând vâ ta mitâvanectând jomhurihaye Tork tâbar vâ Moqol tâbare jâáli manânde Qâzaqectan, Qerqizectan, Torkâmânectan, Eozbâkectan, Tatarectan vâ … dâr eanja eijad kârdând vâ behtârin mânabeáe tâbiái vâ bozorgtârin sâhrha ra dâr extiyare ein jomhuriha gozastând ta jaái ke ba kostare vâ tâbáide Talesiyan vâ Eârmâniyan vâ Kordan dâr eoctane Bakuye Ruciyeye Tezari vâ dozdidâne name Eiraniye Eazârbayejan, jomhuriye jâáli dâr eoctane Baku ya hâman Earan eijad kârdând. Xâzârha hoviyyâte Eirani dâr Tajikectan ra be seddât cârkub kârdând vâ mohemtârin sâhrhaye Tajik nesin eâz jomle Câmârqând vâ Boxara ra be jomhuriye Moqol tâbare Eozbâkectan dadând. Xâzârha vâ Xâzâr tâbarha hâmàenin jomhuriye Kordectan Corx vâ jomhuriye Eocetiya vâ Ealaniya ra be seddât cârkub kârdând ta jaái ke jomhuriye Kordecatan Corx ra eâz nâqseye Sorâvi kamelân hâzf kârde vâ bis eâz nâvâd hezar nâfâr Kord ra be Ciberi tâbáid kârdând. Xâzâr tâbarha dâr ruciye, ta be emruz ciyacâte ein kesvâr dâr xavâre miyane vâ dâryaye Kacpiyân ra sekl midâhând vâ eâz eaxârin moredha eâz dosmâniye eanha ba kesvâre Eiran vâ hâtta fâratâr eâz ean ba hoviyyâte tâmâddone Eirani vâ mârdomane Eiraniye xarej eâz Eiran, jelogiri eâz ecteqlale eqlime Kordectane Áâraq be nâfáe Torkiye bud ke hâm hoviyyât vâ hâmtâbare eanhact vâ jelogiri eâz ecteqlale mârdomi ba hoviyyâte Eirani vâ birun eamâdâne eanha eâz zire colteye Áârâb vâ Torkiye, hâmàenin tâhmile konvancione nângine dâryaye Kacpiyân be kesvâre Eiran eâct.

Eâmma dosmânihaye eanha ba Eiran vâ hoviyyât vâ tâmâddone Eirani tânha be tarixe moáacer monhâcer nemisâvâd vâ bayâd becyar ãârftâr be tarix negah konim. Xâzârha dâr qârne dovvome bâád eâz milad dâr mavâraáe Qâfqaz, be áonvane qomi motâmayez dâr câhneye tarix pâdid eamâdând vâ bâádha dâr Ruciyeye jonubi beyne rudhaye Volga vâ Don cokna gozidând vâ câráânjam dâr cale 969 pâc eâz milad hokumâte eanha bâr eoftad. Qome Xâzâr moddâtha ba Eiran hâmcayeye divar be divar bude eâct vâ râvabete jângi vâ xâcmaneye becyar ba Eiraniyan daste eâct. Dâr jânghaái ke beyne calhaye 200 vâ 350 pâc eâz milad beyne Eiran vâ Rum ruy dad, ciyacâte sahânsahiye Cacaniye Eiran jâlbe Xâzârha bud eâmma, ein ciyacât ba sekâct movajeh sod. Dâr qârne àaharome miladi ke Eârmânectan ra Eiran eâz Rum eazad kârd, empraturiye Rume sârqi ya Bizanc bâraye kontrole Eiran vâ jelogiri eâz sekâcthayâs, ba Xâzârha varede ettehad sod, ettehadi ke ta be emruz miyane Xâzâr tâbarha vâ Rum tâbarha vojud darâd vâ eâz ean be bâád mâsye ciyaciye eanha hâmin bud. Eaxârin nemune vâ mâzhâre ein ettehad dâr xavâre miyane áâlâyhe tâmâddone vâ hoviyyâte Eirani, jayezeye colhe Pap Francic râhbâre nomadine empraturiye Rum be eaqaye Eârdoqan bâraye kostare Eiraniyane Kord dâr Áefrin vâ paáin kesidâne tândice Kaveye eahângâr dâr ean sâhr bud vâ eâz nemunehaye bactaniye ean mitâvan be lâsgârkesiye Juliyanuc be Eiran esare kârd ke Xâzârha be yariye vey setaftând vâ kostare ziyadi eâz Eiraniyan kârdând. Dâr câracâre qârne sese miladi, cârzâmine Xâzârha meydane taxt vâ taze qâbayele vâhsi bud, ke hojume Hunha rahe áobure eanha ra be Eorupa baz kârde bud vâ Xâzârha be dâhaneye rude Volga pânah bordând. Dâr ein zâman nahiyeye momtâd eâz Moqolectan ta dâryaye Ciyah tâhte ectilaye Moqol tâbarha bud. Dâr qârne hâfte miladi degâr bar Xâzârha bâráamâdând. Herakliyuc, dâr lâsgâr kesiye xod be Eiran dâr zâmane Xocro Pârviz, Xaqane Xâzârha ra tâtmiá vâ be hojum be Eiran tâhrik kârd, vâ vey lâsgâri morâkkâb eâz 40000 tân dâr extiyare emprature Rum gozast. Cepâc lâsgâre Rum vâ Xâzâr varede Eazârbayejan sodând, àândin sâhr ra gerefte vâ eatâskâdeha ra xârab kârdând. Vâli ba fâra recidâne fâcle zemectan, Xâzârha be xake xod bazgâstând. Ba bâramâdân Rucha, dolâte Xâzâr ru be enhetat gozast. Bâád eâz 826 pâc eâz milad mâmlekâte eanha be hodude cabeqe xod beyne Qâfqaz, Volga vâ Don recid. Dâr cale 969, duke Kiyef, Xâzârha ra mâqlub kârd, vâ dolâte Xâzâr bâr eoftad , àenanke emruze tâmame jâhaniyan dâryaye somaliye Eiran ra be eftexare tireye Eiraniye bactaniye Kacpi, dâryaye Kacpiyân minamând be joze xode Eiran ke dâr zâmane Áârâb tâbari ba name Ceyyed Mohâmmâde Xatâmi ba bâxsnameái râcmi tâmame cazmanhaye dolâti ra mâjbur be ectefade eâz name dosmânane Eiran vâ Eiraniyan vâ tâmâddone Eirani yâáni Xâzârha bâraye dâraye Kacpiyân kârd. Eâlbâte dâr in tâcmime xaáenane, Xâzâr tâbarhaye cakene Eiran vâ eâz jomle reáicane do qovve eâz ce qovveye Eiran yâáni bâradârane Larijani (Cadeq vâ Eali) bitâácir nâbudeáând.

Mânabeá vâ mânafeáe dâraye Kacpiyân

Dâryaye Kacpiyân be áonvane bozorgtârin dâryaàe, ya dâryaye mâhcure jâhan, dâryaái eâct kamelân monhâcer befârd. Ein dârya eâfzun bâr eanke eâz nâzâr Ekoloãiki ya zict bumi kamelân ectecnaái eâct, hâmàenin daraye mânabeáe dâryaái, mânabeáe bâctâri vâ zir bâctâriye kamelân momtazi eâct ke dâr zir be nemunehaái eâz ean esare mikonim:

  1. Mahigiriye jâhani dâryaye Kacpiyân ke áâlave bâr dâramdzaái bâraye dolâtha, soql vâ qâzaye câdha hezar nâfâr ra tâámin minâmayâd.

  1. Xaviyare dâryaye Kacpiyân ke âclitârin mânbâáe tâhiye vâ tolide Xaviyare jâhan vâ mârqubtârin noáe ean be hecab miáayâd.

  1. Mânabeáe nâft vâ gaz dâr dâryaye Kacpiyân ke bâr payeye jâdidtârin pâãuhesha, mânabeái qâni dâr hâdde xâlije Parc eâct.

  1. Târabâri vâ tranzite eqtecadiye kalaha vâ âfrad dâr beyne kesvârhaye mântâqe âz târiqe dâryaye Kacpiyân.

  1. Moqeáyâte ectrateãike dâryaye Kacpiyân, halâte tranzite Eorupaái be Eaciyaye jonube qârbi ke sahrahi eâct bâraye Eorupa, Henductan vâ Àin vâ Eiran vâ mânateqe jonubiye dâryaye Kacpiyân vâ Eaciyaye sârqi ke dâr zâmane Pâhlâviye dovvom vâ ba târhe »Eiranrud« ke hâm cude cârsare tranzite kalaye ean mofid bud vâ hâm hâl konândeye moskele eabe Eiran vâ tâqáire zict bume mânateqe xoske Eiran, dâr dâcte bârrâci bud vâli eâz eanjaái ke proãeye Eiranrud nâ tânha be Eiran bâlke be Sorâvi niz cud mirecand vâ ba ciyacâthaye ectrateãike Eamrika dâr dorane Jânge Cârd dâr tâzad bud, ba fesare eanha motovâqqef sod.

  1. Ekoloãi vâ zict bume bihâmtaye dâryaye Kacpiyân sârayete monacebi eâz nâzâre jâzbe turict fârahâm minemayâd.

Nezame Hoquqiye Dâryaàeha

Dâr dâryaàehaye beynolmelâli nezame beynolmelâle hoquqe dâryaàeha vojud nâdarâd. Leza dâr ein rabete râviyeye beynolmelâli hokmfârma eâct. Dâr ein xocuc ce râviyeye moxtâlef vojud darâd:

  1. Tâqcime kamel
  2. Tâqcime mocavi
  3. Cicteme mosaá vâ mostârâk
  1. Cicteme tâqcime kamel

Dâr ein noá eâz tâqcime eab vâ xak dâr ebteda bayâd did ke mârze xoski àegune be dârya mirecâd vâ dâr edame, ein mârz dâr dârya be àe curâti bayâd basâd. Dâr vaqeá eâgâr qârar basâd bâxsi eâz eab ya kolle eab tâqcim sâvâd, sekle cahel vâ sekle vared sodân mârze xoski be ean, yâáni tule câvahel, payeye bâhc bude vâ eâz eâhâmmiyât bârxordar mibasâd. Dâr vaqeá dâr ein noá eâz tâqcim, hâr yek eâz dolâthaye mortâbet vâ piramune dâryaàeye morede nâzâr bâr eâcace sekl vâ tule câvahele xod vâ montâbeq ba qâvaáede tâcbit sodeye hoquqi bâr payeye eocule joqrafiyaái eâz ean pâhneye eabi câhm xahând bord. Bedin târtib kesvâri ke tule cahele bistâri daste basâd be tore tâbiái câhme bistâri niz dâr tâqcime mâzkur dâr extiyar xahâd gereft. Yeki eâz viãegihaye ein cictem ein eâct ke mârzbândi be curâte dâqiq vâ qâtái eânjam sode vâ hià eabe mostârâki bâr jay nâxahâd mand. Ein cictem be cadegi qabele eânjam nict. Àon vojude xâlijhaye kuàâk dâr mânateqá caheli vâ ya jâzayere moxtâlef dâr dryaàeha áâlave bâr eijade piàidegi dâr eânjame mohacebat vâ tâqcim bândi, momken eeâct ruye mânafeáe dolâthaye zinâfá niz tâácir begozarâd, zira momken eâct qâvaáed vâ hoquqe motâfaveti dâr mânateqe xac qabele eámal basând. Hâtta eâgâr mozuáe tâqcime mânabeáe tâbiái beyne târâfeyn hâl vâ fâcl gârdâd, ein nâhveye tâqcim momken eâct tâácirate mânfi bâr hâmkariye dolâthaye caheli bexocuc dâr zâmineye hefazât eâz mohite zicte dâryaái vâ niz hefz vâ edareye mânabeáe eabzi daste basâd. Àera ke dâr zâminehaye morede esare mârzbândiye kamel moáâccer nâbude vâ niyazmânde vojude hâmkarihaye hâme janebe mibasâd.

  1. Cicteme tâqcime mocavi

Mânzure eâz ein cicteme tâqcime hâmzâmane bâctâr vâ câthe dârya beyne kesvârhaye piramune ean dâryaàe vâ be curâte mocavi mibasâd. Bedin mâána ke fareq eâz einke hâr yek eâz ein dolâtha àe sekl vâ eânadzeái eâz tule cahel ra dara mibasând, târtibati dâr tâhdide hodude miyane eisan etexaz gârdâd ke câhme hâr kodam pâc eâz tâqcim ba digâri bârabâr basâd. Ein dâr curâti eâct ke momken eâct form vâ moqeáiyyâte dâryaàe be guneái basâd ke dâr áâmâl àenin emkani ra mohâqqâq nânemayâd.

Hal eanke eâgâr hâm dâryaàeái be tore bârabâr qabele tâqcim basâd, dâr yek râvese xac, be nâzâr nemirecâd ke ein caz vâ kare xac bâraye hâmeye dolâthaye caheli mofid basâd. Ein bedan ruct ke dolâthaye caheli, ke daraye xotute eâcaciye bozorgtâr hâctând, momken nict be cadegi yek tâqcime bârabâr dâryaái ra bepâzirând.

  1. Cicteme mosaá vâ mostârâk

Mâfhume ein cictem ein eâct ke tâamme mântâqeye dâryaàeye morede nâzâr be áonvane male mostârâke dolâthaye caheli eálam gârdâd. ein bedan mâánact ke dârya qabele tâqcim nict vâ hià dolâte cahel nemitâvanâd bâxsi eâz dârya ra be xod extecac dâhâd. Ein rahkar yek nezame mostârâke qâlâmroe qodrât vâ ectefadeye mostârâke dârya ra fârahâm miáavârâd. Motabeqe ein rahkar, bayâd eqtedari monaceb bâraye dolâthaye eijad gârdâd. Momken eâct àenin extiyare mostârâki fâqât mâjmuáeái caleh bâraye bârrâciye mozoáe mânabeáe tâbiái basâd, vâ âgâr dolâthaye caheli movafeqât nemayând, momken qodrâte calehi eijad gârdâd bâraye tânzime tâmame mozuáati ke be dârya mârbut misâvând. Dâr ein rahkar mitâvan hâm eâz modiriyyâte mostârâk ectefade nemud vâ hâm eâz modiriyyâte gârdesi, ke be curâte nobâti modiriyyâte mântâqe be ejra gozaste sâvâd.

Betore kolli dâr nezame hoquqiye beynolmelâl àahar noá cicteme mosaá vâ mostârâk vojud darâd:

  1. Cictemi ke eâz hoquqe daxeli gerefte sode vâ bâr eâcace ean târâfeyn dâr tâmame zârrat vâ eomure ean mosarekât darând vâ ectefadeye yeki mânut be ejazeye digâri eâct. Mâámulân nâhade mostârâki hâm bâraye nezarât vâ kontrol pisbini misâvâd.

  1. Cicteme tâqcime modiriyyât ya tâqcime mânafeá ke teye ean nâhade mostârâki bâraye edare vâ modiriyyâte dâryaàe vâ bâhre bârdari eâz mânabeáe ean dâr nâzâr gerefte sâvâd.

  1. Cicteme àârxes vâ gârdese modiriyyât ke teye ean hâr yek eâz târâfeyn be curâte nobâti vâ doreái modiriyyât minâmayând.

  1. Cictemi ke teye ean hâme hoquqe mostârâk darând vâli ectefadeye yeki mânut be ejzeye digâri nict. Dâr nâtije hâr yek tâvanaáiye bistâri daste basâd ectefadeye bistâri mikonâd vâ ein râviyeye râftari dâr corâti ke eâz cuye târâfi morede eáteraz qârar nâgirâd, tâcbit xahâd sod. be ein cictem, mostârâkate áamme etlaq misâvâd.

Nezame hoquqiye dâryaye Kacpiyân ta pis eâz konvancione nângine Ruhani-Zârif (Eaxundàay)

Nezame hoquqiye hakem bâr dâryaye Kacpiyân dâr hengameye hâyate Sorâviye Cociyalicti mobtâni bâr do guneye tâvafoqate neveste vâ na neveste bude eâct. Tâvafoqha vâ áâhdnamehaye mâktub miyane târâfeyn, hoquqe qârardadi hakem bâr dârya ra bâyan minâmayâd vâ tâvafoqha vâ molahezate qeyre áâlâni, râviyeye áâmâliye târâfeyn ra nemayan micazâd. Ein dâr hali eâct ke be lâhaze qanuni vâ bâr âcace hoquqe beynolmelâl àenin be nâzâr mirecâd ke dâr curâte vojude nezame qâradadi ectenad be râviyeye áâmâli àândan eâz qabeliyyâte pâzires bârxordar nemibasâd. Hoquqe qârardadiye hakem bâr monacebate do dolât dâr pâhneye abiye dâraye kacpiyân mobtâni bâr do qârardad vâ ce tâvafoq name eâct;

  1. Mâvâddât (ducti) movârexe 26 Fevriyeye 1921 miladi ke dâr Mocko be emza recid vâ be tarixe 13 Decambre1921 miladi mâjlece soraye melliye eiran ean ra tâcvib nemud.

  1. Bazârgani vâ bâhr peymaái(dârya nâvârdi) movârexe 25 Marc 1940 miladi.

  1. Tâvafoqhaye monáâqede dâr calhaye 1972 vâ 1983 vâ 1990

Bâr eâcace ein do qârardad, dâryaye Kacpiyân dâryaye mostârâke Eiran vâ Sorâvi namide sode vâ tâcrih misâvâd ke dâr dârya hâr do kesvâr daraye hoquqe mocavi hâctând. Be rahâti eâz ruh vâ mâtne ein do qârardad ectenbat misâvâd ke dâryaye Kacpiyân dâryaye mosaá miyane Eiran vâ Sorâvi eâct vâ eâgâr àe cahele Sorâvi bistâr eâct eâmma Eiran daraye hâqqe mosaá vâ bârabâre dâr kesteirani vâ mânabeáe dârya eâz jomle silat eâct. Ein mosaá budân vâ bârabâr budâne câhme Eiran vâ Sorâvi dâr kestirani vâ mânabeáe dârya be rahâti qabele tâámime hoquqi be mânabeáe bâctâr vâ zir bâctâre dârya niz hâct vâ eanjaái ke be joz Eiran vâ Sorâvi kesvâre caleci vojud nâdaste eâct, morad eâz câhme mocavi vâ mosaáe miyane do kesvâr câhme »pânjah dârcâd« eâct hâtta eâgâr ein lâfz dâr xode qârardade nâyamâde basâd. Hâmàenin eâz eanajaái ke dâr do moáahedeye Eiran vâ Sorâvi dârbareye ein dârya tâhdide hodud nâsode eâct, ein xod dâlile digâri bâraye mosaá budâne ein dârya eâct. Bâr eâcace moáahedeye ducti beyn Eiran vâ etteahde jâmahire Sorâvi, hoquqi ke bâr tebqe moáahedeye Torkâmanàay dâr rabete ba dârya nâvârdi dâr dâryae Kacpiyân eâz Eiran câlb sode bud, dobare bârqârar sod. Bâr tebqe bânde yazdâhe ein moáahede hâr do târâf bayâd be tore mocavi dâr emtiyazate dârya nâvârdi dâr tâmame qecmâthaye dâryaye Kacpiyân sârik basând vâ hià mâcáuliyyâti be kestihaye kesvâresan tâhmil nâsvâd: »ba tâvâjjoh be einke bâr tebqe eocule bâyan sodeye bânde hâste moáahedeye Torkâmanàai be tarixe 10 fevriyeye 1828 ke dâr ean hoquqe dârya nâvârdi dâr dâryaye mazândâran ra eâz eiran câlb kârde bud, batel sode âct, bânabâr in târâfeyne qârardad tâvafoq mikonând ke be donbale enáeqade ein moáahede hâr do târâf tâhte pâràâmhaye xod eâz hoquqe mocaviye dârya nâvârdi dâr dâryaye Mazândâran bârxordar xahând sod. Lazem be zekr eâct ke ebtale moáahedeye Torkâmanàai vâ Golectan dâr hozeye dâryaái be xodiye xod câhme mosaáe pânjah dârcâdiye Eiran dâr dâryaye Kacpiyân ra tâámin mikonâd, àe einke ta qâbl eâz ein do moáahede nâzdik be pânjah dârcâde kenareye dâryaye Kacpiyân motoáâlleq be Eiran bude eâct.

Hâmàenin Eiran hâqqe tarixi vâ viãe bâr ein dârya darâd vâ noxoctin kesvâre kenareye dâryaye Kacpiyân vâ tânha kesvâre kenareye ein dârya bâraye hezaran cal bude eâct. Digâr kesvârha; Ruciye, be moddâte pancâd cal vâ ce kesvâre taze ecteqlal yafteye Qâzzaqectan, Torkâmânectan vâ Earan (Baku) tânha bict-o-hâft cal qedmâte tarixi darând. Bâr eâcace eâcle tâqâddome tarixi, Eiran daraye hâqqe viãe dâr ein dârya eâct. Hâmàenin bândhaye 12 vâ 13 moáahedeye 25 Marc 1940 miladi dâr morede tejarât vâ dârya nâvârdi ke beyne Eiran vâ Ettehade Jâmahire Sorâvi monáâqed sod ba jozáiyyate tâmam bâr hoqâqe mostârâk vâ mocavitye târâfeyn dâr morede dârya nâvârdi dâr dâryae kacpiyân tâákid dast. Dâr ein moáahede be vozuh bâyan sode eâct ke do târâf bayâd ba kestihaye tejariye târâfe digâr manânde kestihaye xodesan râftar konând.

Hâr àând dâr moáahedeye 1940 be vaãeye mosaá (Kandominiyom) esareái nâsode eâct eâmma tâlâqqiye dâryaye kacpiyân be áonvane dâryaye mostârâke Eiran vâ Sorâvi dâr yaddastha vâ eâcnade mârbute vâ moqârrârate mojude áâhdnameáiye eâxir tâcrih mikonâd ke dâr dârya hâr do kesvâr daraye hoquqe bârabâr hâctând, bâyangâre ein mâfhum eâct. yâáni hià emtiyazi be yek târâf ya târâfe moqabel nemidâhâd. Dâr qârardadhaye mâzkur cohbât eâz hâqqe mostârâke kesteirani miyane Eiran vâ Sorâvi bude vâ mitâvan ein hâq ra be hâqqe mocaviye malekiyât vâ digâr hoquq niz tâámim dad. Àera ke vâqti gofte misâvâd dâryaye mostârâke EIRAN vâ Sorâvi, ein esterak dâr tâmame covâre dârya mibasâd. Dâr qârardade 1940 àenin ezáan sode eâct ke do kesvâre Eiran vâ Sorâvi, dâr 10 mayle dâryaái eâz xotute mâbdâáe xod hâqqe mihigiriye extecaci daste vâ dâr mabâqiye dârya daraye hoquqe mostârâk mibasând. Hâmàenin lazem be zekr eâct mâtne ce tavafoq namehaye calhaye 1972 vâ 1983 vâ 1990 miyane Eiran vâ Sorâvi niz, gofte misâvâd ke bâr câhme mocavi vâ mostârk budân vâ mosaá budâne ein dârya tâákid darâd vâli motoáâccefane mâtne ein tâvafoqnameha be tore mârmuzi montâser nâsode eâct vâ nevicândeye ein mâqale nâtâvanect be eanha dâctreci peyda konâd.

Eátebare qârardadhaye Eiran vâ Sorâvi

Eâz nâzâre qavanine beynolmelâli, vâzáiyyâte eâcliye hoquqiye dâryaye Kacpiyân pis eâz forupasiye Sorâvi be noái yegane bud. Bedin mâána ke vâzáiyâte xace xod ra dast ke tânha be vâcileye do kesvâr eijad sode bud ke malek ean budând. Pâz eâz forupasiye Sorâvi be tore áâmâli pânj kesvâr dâr piramune dâryaye kacpiyân ecteqrar yaftând. Ein dâr hali bud kedâr vaqeá àahar dolât janesine yeki eâz do târâfe qârardahaye 1921 vâ 1940 gârdide budând.

Eocule janesini dâr Ettehade Jâmahire Sorâviye cabeq ba eálamiyeye Ealmati dâr 21 decambre 1991 mosâxâc sod. Tebqe ein eálamiye, kolliyeye kesvârhaye janesine ettehade jâmahire Sorâvi be joz kesvârhaye hozeye Baltik be cerahât mâcáuliyyâte tâáâhodate qârardadiye ettehade Sorâvi ra be áohde gereftând. Be bâyan digâr, eálamiyeye Ealmati mobtâni bud bâr hefze peyvândhaye hoquqiye beynolmelâliye ettehade Sorâvi ke ean kesvâr dâr gozâste be eanha moltâzem bud. Motâáaqebe eálamiyeye Ealmati dâr 20 marce 1992, soraye roáâcaye kesvârhaye moctâqele mostârâkolmânafeá dâr Kiyef tâcmimati dâr xocuce mâcaáele janesini eâz jomle mâcáâleye moáahedate sorâviye cabeq ettexaz kârdând vâ dâr ein cânâd kesvârhaye mâzkur xod ra janesinane hoquq vâ tâáâhodate Sorâviye cabeq danectând. Áâlave bâr eâcnade bala be mojebe qecmâte be bânde 1 madeye 34 konvanciyone 1978 Viyân dâr zâmineye janesiniye dolâtha bâr moáahedat, hâr gah bâxs ya bâxshaái cârzâmine kesvâri bâraye tâskile yek ya àând kesvâr joda sâvând eâáâm eâz einke kesvâre pisin be mojudiyyâte xod edame dâhâd ya nâdâhâd, (áâdâme mojudiyyât dâr morede Sorâvi) hâr moáahedeái ke zâmane janesini fâqât dâr rabete ba bâxsi eâz cârzâmine kesvâre pisin (dâryaye Kacpiyân) basâd bâraye kesvâre janesin sode, lazemoláejra eâct. Hâmàenin tebqe madeye 12 konvancione mâzkur, janesiniye kesvârha finâfce bâr tâáhodat ya hoquqe nasi eâz moáahedeái ke be nâhveye ectefade eâz yek cârzâmin (eâz jomle hoquqe kesvârhaye caheli dâr rabete ba kestirani vâ mahigiri) mârbut misâvâd, tâácir nâdarâd. Dâr áeyne hal teádadi eâz kesvârhaye janesin sodeye sorâvi, yâáni jomhurihaye Eazârbayejan, Torkâmânectan vâ Qâzzaqectan moddâái gârdideáând ke moáahedate 1921 vâ 1940 bi eátebar bude vâ be dâlile janesini vâ ba ectenad be qaáedeye lohe motâhâr be eanha qabele enteqal nemibasând. Ein dâr hali eâct ke ectenad be qaáedeye lohe motâhâr tânha dâr morede janesiniye kesvârhaye taze ecteqlal yafte vâ râha sode eâz dâcte ecteámar câhih mibsâd. Eddeáaye digâre Eazârbayejan ein eâct ke be forupasiye ettehade Sorâvi be xocuc ba ectenad be qaáedeye Ribuc (tâqáire bonyadine eozaá vâ eâhval), moáahedate 1921 vâ 1940 eátebare xod ra eâz dâct dade vâ faqede mozuáiyyât mibasând. Pâzirese ein eddeáa niz dosvar mibasâd zira janesini bâr moáahedat tabeáe nezame hoquqiye xacci eâct ke tebqe maddeye 73 konvancion 1969 Viyân dâr zâmineye hoquqe moáahedat, xarej eâz somule ean konvancion vâ dâr vaqeá tabeáe konvancione 1978 eâct vâ àon tâqáire bonyadine eozaá vâ eâhval be áonvane yeki eâz mojebate extetam ya tâáliqe ejraye moáahedat tebqe konvancion 1969 mibasâd, leza ectenad be ean mozuáiyât nâdarâd. Ba fârze pâzirese àenin eddeáaái niz, ein yek eâcle senaxte sode eâct ke târâfe moáahedeái ke nâqsi dâr eijade eozaá vâ âhval (yâáni seklgiriye ettehade jâmahire Sorâvi) nâdaste eâct nâbayâd pâc eâz tâqáire bonyadine eozaá vâ eâhval (yâáni forupasi) motozârrer sâvâd. Be áâlave eanke, jomhurihaye mâzkur dâr eálamiyeye Ealmati be tore râcmi janesini bâr kolliyey moáahedate kesvâre pisin (Ettehade Jâmahire Sorâvi) ra pâzirofteáând vâ bâád eâz ean be ectenade qaádeye Ectapel (áâdâme emkane enkar pâc eâz eqrar), mâáxuz be tâáâhodate xod bude vâ nemitâvanând eâz eanha nokul nemayând.

Eâz bârayânde mâbahece hoquqiye mâtrâh sode àenin bâr miáayâd ke nezam hoquqiye hakem bâr monacebate pânj dolâte caheliye dâryaye Kacpiyân dâr rabete ba ein dâryaàe bâr eâcace qârardadhaye 1921 mâvâddât vâ 1940 bazârgani vâ bâhr peymaái eoctovar vâ nafez mibasâd vâ eddeáahaye bârxi eâz ein dolâtha mâbni bâr áâdâme eátebare qârardadhaye mâzkur be lâhaze qanuni bi áâcâr mibasâd. Eâz cuye digâr qârardadhaye morede esare be tâmamiye omure mortâbet ba dârya bâr eâcace niyaze emruze jâvameáe mântâqe nâpârdaxteáând vâ ein lozume bârqârariye yek nezame jâdid vâ kamel bâr payeye hoquqe qârardadiye mojud ra motâbader minâmayâd. Be xocuc eanke moskelat vâ moázâlate ekoloãiki vâ zict mohiti dâr mântâqe negâranihaye áâmiqi ra pâdid eavârde eâct. Ba ein vojud ba tâvâjjoh bâr inke motabeqe qârardadhaye morede esare, hoquqi mocavi vâ mostârâk dâr câthe eabe dâryaye Kacpiyân bâraye Eiran vâ Sorâvi pisbini sode eâct ba komâk gereftân eâz qaáedeye qiyac mitâvan ectenbat nemud ke ta fârahâm nâsodâne yek tâvafoqe jâmáiye jâdid, moqârrârate mojud dâr xocuce bâctâr vâ zir bâctâre dâray niz qabele tâámim basâd, be áebarâte digâr mitâvan eddeáa nemud ke eâz bârayânde hoquqe qârardadiye mojud àenin moctâfad migârdâd ke Eiran dâr pâhneye eabiye dâryaye Kacpiyân be curâte mosaá vâ mostârâk câhmi moáadele pânjah dârcâd eâz dârya ra dara eâct. Zemne einke ba tâvâjjoh be mahiyyâte hoquqiye dâryaye Kacpiyân ke ean ra dâr zomreye eabhaye mâhcur dâr xoski (dâryaàeha) qârar midâhâd hâr gune tâhdide hodud dâr ean fareq eâz nezame beynolmelâliye hoquqe dâryaha vâ monbâáec eâz râviyeye dolâthaye moxtâlefe jâhan dâr rabete ba ein gune dâryaha vâ mottâki bâr tâvafoq vâ eradeye jâmáiye hâmeye târâfeyn bude vâ hâr gune tâvfoqe do ya àând janebeái ke be tore râcmi morede tâáid vâ movafeqâte cayerin qârar nâgirâd moátâbâr nemibasâd, leza dâr xocuce dâryaye Kacpiyân lazemeye eijade hâr gune tâqáir dâr hoquqe qârardadiye mojud, lozume tâvafoqe hâmeye pânj dolât eâz jomle Eiran ra dâr bâr darâd.

Konvancione nângine hoquqiye dâryaye Kacpiyân – (Eaxund àay)

Ettefaqi nict ke ruze dâvazdâhome Eagocte cale 2018 miladi konvanciyone nângine hoquqiye dâryaye Kacpiyân pâc eâz eanke bict-o-hâft cal eâz forupasiye Sorâvi migozâst emza sod. Ruze dâvazdâhome Eagoct ruzi câmbolik eâct ke tâjziyeye Bâhreyn eâz Eiran niz dâr àenin ruzi rox dad. entexabe ein ruz bâraye emzaye ein konvancion xod bari ciyaci darâd. Eâmma emzaye setabane ein konvancion ke mozakerate ean dâcte kâm bict-o-hâft cal tul keside bud, vâ emzaye ean dâr sârayeti ke Eiran dâr zâáiftârin moqeáiyyâte ciyaci vâ eqtecadye xod dâr tarixe moáacer eâct, mâhcule sârayete be coráât ru be tâqáire ciyaci dâr Eiran vâ dâr monacebate jâhani vâ betore xolace hacele mozakerate Helcinki miyane reáic jomhurhaye eamrika vâ Ruciye bud.

Connâte mozakerate Helcinki miyane reáic jomhurhaye Eamrika vâ Ruciye dâr jâhane ciyacât hamele pâyame tâqáirate sâdid eâct. Beciari eâz mozakerati ke monjâr be forupasiye Boluke Sârq ya mâhdud kârdâne celahhaye eâtomi bud dâr Helcinki miyane reáic jomhurhaye Eamrika vâ Sorâviye cabeq bud. Hâr àând mofadde tâvafoqhaye cerriye Eamrika vâ ruciye hânuz be birun dârz nâkârde eâct eâmma ãecthaye ciyaci bâraye kâcani ke ba fârhânge ciyaciye Ruciye easna hâctând pâyame mohemmi ra dastând. Dâr payane mocahebeye mâtbuáatiye eaqayan Tramp vâ Putin, nagâhan eaqaye Putin be bâhaneye payane jame jâhaniye futbal dâr Ruciye tuppe futbali ra nesan dad vâ ean ra be cuye eaqaye Tramp pârtab kârd! Ein ãecte ciyaci be rahâti bâyangâre eândaxtâne tuppe Ruciye dâr zâmine Eamrika ke eâz ean mitâvan be emtiyaz dadâdne Ruciye be Eamrika tâábir kârd. Negarândeye ein mâqale bâr ein bavâr eâct ke ehtemalân Eamrika, Ruciye ra tâsviq kârde eâct ke dâr ezaye dâryae Kacpiyân dâr bârabâre esqale nezami vâ jodacaziye Xuzectan eâz Eiran cokut konâd. Doroct ya qâlât budâne fârziyeye bala ra zâman cabet xahâd kârd eâmma eanàe mocâllâm eâct eanâct ke tâqáirati be coráât dâr hale eânjam eâct. Eâz yek cu ehtemalân Ruciye ke ein tâqáirat ra dâryafte eâct vâ midanâd ke hokumâte eayândeye Eiran ta modâtha râvabete àândan gârmi ba Mocko nâxahâd dast, leza jomhuriye eclami ra tâhte fesar qârar dade ta hâr àe câriátâr ein konvancione nângin ra emza kârde vâ bâraye bâqaye xod hâm ke sode eâz mânafeáe Eiran dârgozârâd. Ein eâlbâte bâraye eclamgârayane bi vâtân vâ eommâtgâra kare becyar cadeái eâct. Eâz cuye digâr johuriye eclami hâm ke câre xod ra dâr Bârjam kolah râfte vâ xâláe celah sode mibinâd vâ tâhrimha ra dâr hale bazgâst, bâraye bâqaye áomre nângine xod vâ bâraye eanke betâvanâd dâr curâte sâdid sodâne tâhrimha bârnameye nâft dâr bârabâre qâza ra eâz târiqe moáameleye payapay ba Ruciye ya kesvârhaye digâre dâryaye Kacpiyân eânjam dâhâd, berahâti eâz câhme eiran dâr dâryaye kacpiyân gozâste eâct ta àând ruzi be zendegiye nângine xod ke câracâr jâng vâ veirani vâ zolm vâ cetâm vâ âlbâte dâr eaxâr nusidâne jame zâhr eâct edame dâhâd.

Eâmma ein konvanciyone nângin àict vâ eskalate vared bâr ean vâ xiyanâthaye eânjam sode kodamând?

Xiyanâthaye eânjam sode vâ eskalate vared bâr Konvanciyone jâdide hoquqiye dâryaye Kacpiyân

  1. Mohemtârin xiyanâte ânjam sode ke eanra nemitâvan estebah namid, xode emza kârdâne konvanciyoni eâct ke bâdtârin nezame hoquqiye dâryaàeha ra eâz nâzâre mânafeáe Eiran darâd ke hâman nezame tâqcime kamel eâct. Hâmangune ke dâr bala vâ dâr bâxse nezame hoquqiye dâryaàeha zekr sod, eâz miyane ce nezame hoquqiye zir, jomhuriye eclami bâdtârin nezame hoquqi ra bâraye dâryaye Kacpiyân eâz nâzâre mânafeáe Eiran bârgozid vâ ba emzaye ein cânâde nângin moáahedehaye gozâste dâr calhaye 1921 vâ 1940 ra ke tâmamân be nâfáe Eiran bud batel kârd vâ hâmangune ke dâr cayte râcmiye Kremlin niz neveste sode eâct ein konvanciyone jâdid jaye do moáahedeye qâbli ra gereft. Eâmma cud vâ ziyane hâr yek eâz nezamhaye hoquqiye dâryaàeha bâraye Eiran àe bud vâ be àe dâlil jomhuriye eclami bâdtârin noáe eanra entexab kârd?

  1. Nezame tâqcime kamel: Ein nezam ke bâr payeye bozorgiye cahelhaye hâr kesvâr vâ moqeáiyâte mârze zâmini hengame ettecal be dârya vâ xâthaye mâbdâáe caheli eâct àizi dâr hodude yazdâh ta cizdâh dârcâde dâryaye Kacpiyân ra motoáâlleq be Eiran midanâd. Eâfzun bâr eanke ein nezame hoquqi ba câhme pânjah dârcâdiye mosaáe Eiran dâr bâctâr vâ zir bâctâre dârya ke eâz qârardadhaye 1921 vâ 1940 Eiran vâ Sorâvi moctâfad misâvâd betore àesmgiri tâfavot darâd vâ mârzhaye dâryaái vâ hâvaái vâ bâctâre dârya ra bâraye Eiran be seddât kuàâk mikonâd, vaqeáiyâte vâhsâtnake digâri vojud darâd ke ean áâdâme vojude mânabeáe qâniye nâfti vâ gaziye zir bâctâriye dârayaye Kacpiyân dâr bâxse Eiran eâct. Bâraye dârke behtâre ein fajeáeye bozorg behtâr eâct be nâqseye somareye yek ke mânabeáe bâctâri vâ zir bâctâriye dâryaye Kacpiyân ra nesan midâhâd negah konim;

image-1.png

Hâmangune ke dâr nâqseye bala mibinid dâr ein noá tâqcim eâz tiliyardha dolar cervâte bâctâr vâ zir bâctâre dâraye Kacpiyâ àizi hodude nim dârcâd hâm kâmtâr be Eiran mirecâd. Eâfzun bâr ean ba kâm áomq budân vâ ehtemale xosk sodâne bâxsahye balaái vâ miyaniye dâryaye Kacpiyân dâr ayândeye nâzdik, tânha bâxse áâmiqe Eiran baqi mimanâd ke hâmin câhme eândâke Eiran niz baz hâm bâr eâcace sârayete jâdid vâ qaáedeye hoquqiye Ribuc mâhâle eddeáaye kesvârahye hâmcaye baqi mimanâd. dâr curâte xosk sodâne kamele ein dâryaàe dâr eayândeye dur, mârzhaye bâctâr, mârzhaye xaki xahând sod ke dâr eincurât niz Eiran kâmtârin xak ra eâz dâryaye Kacpiyân be dâct eavârde eâct. Nezame hoquqiye »tâqcime kamel« dâryaye Kacpiyân bâdtârin nezame hoquqi eâz nâzâre mânafeáe Eiran eâct ke xaáenin be Eiran yâáni time Ruhani vâ Zârif ba tâáide Áâliye Xameneái ke eâz ein pâc bayâd áu ra Fâtháâliye Xameneái be yade Fâtháâliye qajar namid, dâr ruze rosân vâ dâr bârabâre àesmane heyrane bis eâz hâstad milyun Eirani, eanra be kesvâr tâhmil kârdând ta tarixe Qajar ba tânze tâlxi be ma yad eavâri sâvâd.

  1. Nezame tâqcime mocavi: Dâr ein nezam câhme mocaviye bict dârcâd bâraye hâmeye kesvârhaye pânjganeye caheli dâr nâzâr gerefte misâvâd ke ein câhme moavi, câthe dârya vâ bâctâr vâ zir bâctâr vâ mârzhaye hâvaái ra samel misâvâd. Eâmma tâqcime ein bict dârcâd ba tâvâjjoh be eanke kesvârha tule cahele motâfavet darând becyar dosvar eâct vâ ba tâvâjjoh be eanke mânabeáe zire bâctâre dârya hâm bistâr dâr mârkâz vâ somale dâryaye Kacpiyân eâct, mânafeáe melliye Eiran ra tâámin nemikonâd hâr àând hâtta ein nezame hoquqi hâm be bâdiye nezame »tâqcime kamel« nict ke dâr konvanciyone jâdide hoquqiye dâryaye Kacpiyân be dâcte xaáenin be Eiran be râcmiyât senaxte sod. Ba efsagârihaye karsenace Ruc aqaye Râjâb Câfârof dâr televiziyone farciye Bi Bi Ci, danecte sod ke jomhuriye eclami eâz cale nâvâd-o-sese miladi be moddâte do dâhe ein noá nezame tâqcime mocavi mâdde nâzârâs bude vâ eâz hâman ebteda eâz eddeáaye câhme mosaáe pânjah dârcâdiye eiran gozâste eâct ke hâtta tâáâjjobe karsenacane ruc eâz jomle aqaye Râjâb Câfârof ra hâm be hâmrah daste eâct. Jaleb injact ke hârfhaye ein karsenace Ruc ra eaqaye Mohcene Eâminzade moáavene cabeqe vezarâte xareje dâr mâqaleái dâr tâqatoá niyuz ba name mâvazeáe Eiran dârbareye Xâzâr eâz dolâte Xatâmi ta dolâte Eâhmâdi neãad tâáid mikonâd.
  2. Nezame mostârâk vâ mosaá: Ruh vâ mâtne qârardadhaye 1921 vâ 1940 Eiran vâ Sorâvi bâr mosaá budâne ein dârya delalât darâd. Ruhe ein do moáahede bâradâri vâ bârabâriye kamele Eiran vâ Sorâvi eâct vâ bâraye hâmin hâm moáahedeye cale 1921 moáahedeye mâvâddât xande misâvâd. Dâr mâtne qârardadha eâz lâfze »dâryaye mostârâke Eiran vâ Sorâvi« nam borde sode ke eâz ean mâfhume mosaá ectenbat misâvâd, beviãe eanke be rosâni dâr hâr do moáahede ein dârya tâhdide hodud nâsode eâct ke xod nesan eâz mosaá budâne ean darâd. Dâr bânde yazdâh eâz moáahedeye cale 1921 easkara hoquqe bârabâre kesteirani coxân râfte eâct ke xod nesan eâz mosaá budâne câthe dârya darâd ke bâr eâcace qaáedeye qiyac qabele tâámim be bâctâr vâ zir bâctâr vâ fâzaye ean niz hâct. Lazem be zekr eâct ke ebtale moáahedehaye Torkâmânàay vâ Golectan dâr hozeye dâryaái be xodiye xod câhme mosaáe pânjah dârcâdiye Eiran dâr dâryaye Kacpiyân ra tâámin mikonâd àe inke ta qâbl eâz ein do moáahede nâzdik be pânjah dârcâde kenareye dâryaye Kacpiyân motoáâlleq be Eiran bude eâct. Hâmàenin Eiran hâqqe tarixi vâ viãe bâr ein dârya darâd vâ noxoctin kesvâre kenareye dâryaye Kacpiyân vâ tânha kesvâre kenareye dârya bâraye hezaran cal bude eâct. Digâr kesvârha; ruciye, be moddâte pancâd cal vâ ce kesvâre taze ecteqlal yafteye Qâzzaqectan, Torkâmânectan vâ Earan (Baku) tânha bict-o-hâft cal qedmâte tarixi darând. Bâr eâcace eâcle tâqddome tarixi, Eiran daraye hâqqe viãe dâr ein dâryact.

Hâmangune ke dâr bâxse nezame hoquqiye dâryaye kacpiyân ta pis eâz konvanciyone nângine Ruhani-Zârif ke be tânze tâlx eanra »Eaxundàay« minamim, gofte sod, eâz ruh vâ mâtne moáahedehaye doganeye Eiran vâ sorâvi ke motoáâccefane ba emzaye konvanciyone jâdid bevâcileye xaáenin be Eiran batel sodând ectenbat misâvâd ke dâryaye kacpiyân dâryaye mosaá miyane Eiran vâ Sorâvi eâct vâ eâgâr àe cahele Sorâvi bistâr eâct eâmma Eiran daraye hâqqe mosaá vâ bârabâr dâr kesteirani vâ mânabeáe dârya eâz jomle silat eâct. Ein mosaá budân vâ bârabâr budâne câhme Eiran vâ Sorâvi dâr kestirani vâ mânabeáe dârya be rahâti vâ bâr eâcace qaáedeye qiyac qabele tâámime hoquqi be mânabeáe bâctâr vâ zir bâctâre dârya niz hâct vâ eâz eanjaái ke be joz Eiran vâ Sorâvi kesvâre caleci vojud nâdaste eâct, morad eâz câhme mocavi vâ mosaá miyane do kesvâr câhme pânjah dârcâd eâct, hâtta eâgâr ein lâfz dâr xode qârardad nâyamâde basâd. Hâmàenin eâz eanjaái ke dâr do moáahedeye Eiran vâ Sorâvi dârbareye ein dârya tâhdide hodud nâsode eâct ein xod dâlile digâri bâraye mosaá budâne ein dâray eâct. Hâr àând ke nezamhaye hoquqiye mosaá niz motâfavetând negarânde bâr ein bavâr eâct ke behtârin nezame hoquqi bâraye dâryaye Kacpiyân ke tâámin konândeye mânafeáe Eiran basâd nezame mosaái eâct ke monjâr be tâskile yek koncerciyom eâz kesvârhaye caheli sâvâd vâ heyáât modireye ein koncerciyom ke eâz hâr pânj kesvâre kenareye dârya xahâd bud, mânafeáe bâctâr vâ zir bâctâre ein dârya ra bâcte be câhme mosaáe hâr kesvâr miyane eanha tâqcim konâd ke dâr ein miyan câhme mosaáe Eiran bâr payeye moáahedehaye Eiran vâ Sorâvi pânjah dârcâd eâct vâ vâ pânjah dârcâde Sorâvi bayâd miyane varecane ean be meyle xodesan tâqcim sâvâd. Ein mosaá budân budân eâlbâte bâe payeye moáahedehaye Eiran vâ Sorâvi samele dâh mayl bâraye mahigiri xâtte mâbdâáe caheli nemsâvâd. Dâr nâqseyey zir tâqcime mosaá dâryaye Kacpiyân ra mibinid;

image-3.png

Pâc bânabâr ein motovâjjeh sodim ke eâz ce sekle nezame hoquqiye dâryaàeha jomhuriye eclami razi be bâdtârin noáe ean bâraye Eiran sode eâct ke ein hâman xiyanâte kamel vâ nabudiye mânafeáe meliye Eiran vâ nâclhaye eayândeye ein kesvâr vâ nâqze tâmamiyyâte eârzi vâ tâziyeye easkare kesvâr eâct. Hâmàenin jomhuriye eclami ba emzaye in konvanciyone nângin tâmame moáahedehaye pisine Eiran vâ Sorâvi ke kamelân be nâfáe Eiran bud ra batel kârd ke ein niz xiyanâte easkare digâri eâct.

  1. Eâfzun bâr gozinese bâdtârin nezame hoquqi eâz nâzâre mânaeáe Eiran bâraye dâryaye Kacpiyân vâ gozâstân eâz eddeáaye mosaá budâne ein dârya vâ hâtta gozâstân eâz tâqcime mocaviye ean vâ batel kârdâne moáahedehaye pisin ke tâmamân be nâfáe Eiran budând ba emzaye ein konvanciyone nângin, Eiran bârdasthaye bâctâri vâ zir bâctâriye kesvârhaye hâmcaye eâz mânabeáe nâft vâ gaze ean dârya dâr bict-o-hâft cale gozâste ra ke baleq bâr câdha milyard dolar misâvâd be râcmiyât senaxt vâ eddeáaye qâramâte xod gozâst.
  2. Áâdâme sekayâte hoquqi vâ ciyaci be mâjameáe beynolmelâli bâraye ehqaqe hâqqe Eiran vâ fesar bâr ksvârhaye hâmcaye xiyanâte bozorge digâri bud ke bevâcileye jomhuriye eclami eânjam sod.
  3. Bâr eâcace maddeye yazdâhe konvanciyone jâdid, kestihaye nezami (ke dâr ein mored kestihaye Ruciye morede nâzâr eâct àon kesvârhaye digâr niruye dâryaáiye jeddi dâr ein dârya nâdarând) mitâvanând dâr mâvaqeáe ezterari hâtta bedune ejazeye dolâte caheli varede eabhaye cârzâmini sâvând. Ein dâr áâmâl yâáni vagozariye nezamiye ein dârya be niruye dâryaáiye Ruciye.
  4. Bâr eâcace madde hâste ein konvanciyon ejazeyecaxte jâzirehaye mâcnoái be târâfeyn dade sode eâct ke ein mâcáâle xod dâr bolând moddât bâraye ein dâryaye mâhcur moskelate ekoloãiki vâ zict bumi doroct mikonând vâ baáece xosk sodâne ein dâryaàe vâ nabudiye mânabeáe abi vâ abziyane ean misâvâd.
  5. Dâr maddeye 22, âmine qârardad Qâzzaqectan moáârrefi sode ke ba tâvâjjoh be Pan Torkict budân vâ zedde Eirani budâne eaqaye Nur Coltan Nâzârbayef reáic jomhure madamoláomre Qâzzaqectan vâ cabeqeye tarixiye Eiran be áonvane kohântârin kesvâre kenareye dâryaye Kacpiyân, moxalefe mânafeáe melliye Eiran eâct.
  6. Dâr maddeye 23 câbte ein konvanciyon dâr cazmane melâle mottâhed tebqe maddeye 102 mânsure cazmane melâle mottâhed baz hâm bâr áohdeye Qâzzaqectan eâct ke hâmangune ke dâr bala gofte sod moxalefe mânafeáe melliye Eiran vâ cabeqeye tarixiye Eiran be áonvane kohântârin kesvâre kenareye dâryaye Kacpiyân eâct.
  7. Dâr maddeye yeke konvanciyon, nâqsehaye vezarâte defaáe Ruciye be áonvane mânbâá vâ mâbdâáe tâqcime dârya entexab sode eâct, nâ nâqsehaye beynolmelâli vâ cazmane melâle mottâhed. Àenin entexabi ba mânafeáe melliye Eiran dâr tâzzad eâct.
  8. pâc eâz tâmam sodâne ehtemaliye nâft dâr Eiran, târhe tranzite kalaye somal-jonub eâz târiqe dâryaye Kacpiyân vâ proãeye ehtemaliye »Eiranrud« bâraye Eiran âhâmiyyâte hâyati xahâd dast vâ dâramâde cârsari ra nâcibe Eiran mikonâd vâ râqibe cârcâxte kanale Cuáez xahâd bud. Hâmàenin ba ectefade eâz abe »Eiranrud « ke dâryaye Kacpiyân ra be Xâlije Parc mottâcel mikonâd, hâmanânde kanalhaye mosbeh dâr Libi vâ kanale Volga ke dâryaye Kacpiyân ra be dâryaye Ciyah vâcl mikonâd, mitâvan ekocicteme Eiran ra dâr nâvahiye kâviri tâqáir dad vâ eâz in ab bâraye kesavârzi ectefade kârd vâ ba tâcviyeye ean eabe easamidâni niz tolid kârd. Hâmeye ein mâzayaye târhe »Eiranrud« bâraye Eiran bâcte be movâfâqiyyâte tranzite kala vâ kesteiraniye eazade eiran bâr ruye dâryaye kacpiyân darâd ke dâr moáahedehaye doganeye Eiran vâ Sorâvi tâzmin sode bud, eâmma motoáâccefane dâr konvanciyone jâdid ba tâqcime kamele dâtya vâ elqaye mosaá budâne ean, dâr curâte moskelate ciyaci ba kesvârhaye caheli emkan vorude kestihaye tranziti be abhaye cârzâmini ein kesvârha eâz miyan mirâvâd vâ ein târhe hâyati vâ ectrateãik bâraye eayândeye Eiran vâ tâmâddone Eirani mânut be ejaze vâ ya rabeteye xub ba kesvârhaye caheli xahâd sod ke eâlbâtte hâmise moyâccâr nâxahâd bud.
  9. Dâr maddeye 3 ein konvanciyon be cerahât gofte sode eâct ke niruhaye nezamiye kesvârhaye calec nemitâvanând dâr dâryaye Kacpiyân hozur daste basând. Ein yâáni eâz beyn bordân ehtemale áozviyâte Eiran dâr NATO ke eâz nâzâre ectrateãik bâraye Eiran mohem eâct vâ mâjbur kârdâne Eiran be áozviyât dâr cazmane nezamiye Sanghay tâhte râhbâriye Ruciye vâ Àin.
  10. Dâr madeye 21 konvanciyon be cerahât eamâde eâct ke hâlle extelafat bayâd eâz târiqe mozakere ba digâr kesvârhaye caheli tâámin sâvâd vâ eâz eanja ke be joz Eiran bâqiyeye ein kesvârha mottâhede Ruciye vâ bârxi eâz eanha áozve peymane Sanghay hâctând ein bedan mâfhum xahâd bud ke dâr mozakere bâraye hâlle extelafate ehtemaliye eayânde, àahar kesvâre digâre caheli, zedde Eiran xahând bud vâ Eiran hâmvare dâr eâqâliyyât xahâd bud vâ nâzâratâs pis nâxahâd râft.
  11. Eâz eanja ke hià mârjâáe beynolmelâli bâraye hâkâmiyyât vâ davâri dâr curâte extelafat moáârefi nâsode eâct, ein bedan mâfhum xahâd bud ke zur hâmàenan dâr ein dârya hârfe eâvvâl ra xahâd zâd.
  12. Áâdâme gereftâne hià gune emtiyaze hoquqi vâ ciyaci vâ eqtecadi eâz kesvârhaye nozohure Qâzzaqectan vâ Torkâmânectan vâ Earan (Eazârbayejan) becurâte qârardadhaye do janebe ya ce janebe dâr ezaye be râcmiyât senaxtâne eanha pâc eâz ecteqlal eâz Sorâvi vâ be râcmiyyât senaxtâne eanha be áonvane târâfhaye mozakere dâr konvanciyone jâdid.

Àe karhaái bâraye pacdari eâz mânafeáe Eiran dâr Dâryaye Kacpiyân bayâd eânjam misod?

  1. Emza nâkârdâne hià cânâdi ta ayânde ke mozeáe ciyaci vâ eqtecadi vâ nezamiye Eiran tâqviyât sâvâd vâ betâvanâd dâcte kâm eâz kesvârhaye hâmcaye, Torkâmânectan vâ Earan (Baku) emtiyaz begirâd.
  2. Be râcmiyât nâsnaxtâne ecteqlale kesvârhaye Qâzzaqectan, Torkâmânectan vâ Earan (Baku) vâ mânut kârdâne ean be dadâne emtiyazhaye bâctâri vâ zir bâctâri eâz dâryaye Kacpiyân pâc eâz forupasiye Sorâviye cabeq.
  3. Sekayât eâz kesvârhaye kenareye dâryaye Kacpiyân be mârajeáe hoquqiye beynolmelâli be xatere bârdasthaye bâctâri, zir bâctâri vâ mânabeáe dâryaáiye dâryaye Kacpiyân bedune rezayâte Eiran.
  4. Dârxacte qâramât eâz kesvârhaye kenareye dâryaye kacpiyân be dâlile bârdaste câdha milyard dolar eâz cervâte mostârâk, bedune rezayâte Eiran dâr bict-o-hâft cale gozâste vâ ectefade eâz ein eâhrom bâraye fesar bâr kesvârhaye kenareye dâryaye Kacpiyân.
  5. Tânes zodaái dâr râvabet ba Eamrika vâ kesvârhaye qârbi vâ ettehad ba eanha bâraye jâlbe hemayâte jâhani eâz mânafeáe Eiran dâr dâryaye Kacpiyân.
  6. Eijade paygahe daámi vâ qodrâtmânde niruye dâryaái dâr dâryaye Kacpiyân ba hemayât vâ tâjhize qârb.
  7. Hemayât eâz ecteqlal tâlâbane Talesi vâ Eârmâni dârune xake Earan (Baku) bâraye eijade fesar vâ gereftâne emtiyaze bâctâri vâ zir bâctâri dâr dâryaye Kacpiyân.
  8. Hemayât eâz ecteqlal tâlâbane Tajik vâ Kord dâr Torkâmânectan bâraye eijade fesar vâ gereftâne emtiyaze bâctâri vâ zir bâctâri dâr dâryaye Kacpiyân.
  9. Tâlas bâraye áozviyyât dâr NATO dâr eayânde bâraye balance qodrât dâr bârabâre kesvârhaye kenareye dâryaye Kacpiyân ke áozv ya áozve nazer ya ducte peymane Sanghay hâctând.
  10. Tâákid bâr mosaá budâne dâryaye Kacpiyân miyane Eiran vâ Sorâvi vâ bârgozidâne nezame hoquqiye mosaá ke câhme Eiran pânjah dârcâd basâd ba dâlayele zir:

ruh vâ mâtne qârardadhaye 1921 vâ 1940 Eiran vâ Sorâvi bâr mosaá budâne ein dâray delalât darâd. Ruhe ein do moáahede bâradâri vâ bârabâriye kamele Eiran vâ Sorâvi eâct vâ bâraye hâmin hâm moáahedeye cale 1921 moáahedeye mâvâddât xande misâvâd. Dâr mâtne qârardadha hâm eâz lâfze dâryaye mostârâke Eiran vâ Sorâvi nam borde sode ke eâz ean mâfhume mosaá ectenbat misâvâd beviãe eanke be rosâni dâr hâr do moáahde ein dârya tâhdide hodud nâsode eâct ke xod nesan eâz mosaá budân ean darâd. Dâr bânde yazdâh eâz moáahedeye cale 1921 easkara eâz hoquqe bârabâre kesteirani coxân râfte eâct ke xod nesan eâz mosaá budâne câthe dârya darâd ke bâr eâcace qaáedeye qiyac, qabele tâámim be bâctâr vâ zir bâctâr vâ fâzaye ean niz hâct. lazem be zekr eâct ke ebtale moáahedeye Torkâmânàay vâ Golectan dâr hozeye dâryaái be xodiye xod câhme mosaáe pânjah dârcâdiye Eiran dâr dâryaye kacpiyân ra tâámin mikonâd àe inke ta qâbl eâz in do moáahede nâzdik be pânjah dârcâde kenareye dâryaye Kacpiyân motoáâlleq be Eiran bude eâct. Hâmàenin Eiran hâqqe tarixi vâ viãe bâr ein dârya darâd vâ noxoctin kesvâre kenareye dâryaye Kacpiyân vâ tânha kesvâre kenareye dârya bâraye hezaran cal bude eâct. Digâr kesvârha; Ruciye, be modâte hodude pancâd cal vâ ce kesvâre taze ecteqlal yafteye Qâzzaqectan, Torkâmânectan vâ Earan (Baku) tânha 27 cal qedmâte tarixi darând. Bâr eâcace eâcle tâqâddome tarixi, Eiran daraye hâqqe viãe dâr ein dâryact.

Àe karhaái bâraye pacdari eâz mânafeáe Eiran dâr dâryaye Kacpiyân eâknun bayâd eânjam sâvâd?

  1. Áâdâme tâcvibe ein konvanciyon dâr mâjlece Eiran ta ein konvanciyon hoquqi biyoftâd. Lazem be zekr eâct ke dâr mâtne konvanciyon, qodrâte hoquqiye ean mânut be tâcvib dâr mâjlece kesvârhaye emza konânde eâct.
  2. Tâzahorate mârdomiye monâzzâm vâ cazman yafte ruberuye mâjlec vâ hâtta esqale mârdomiye mâjlec ta ein konvanciyone nângin ba hemayât »Eâliye Larijani« vâ hokme hokumâtiye »Fâtháâli Xameneái« be tâcvib nârecâd.
  3. Dâr hokumâte eayândeye Eiran ba ectenad be eâcle »Ribuc« dâr hoquqe beynolmelâl ein konvanciyon bayâd ebtal sâvâd. name Latine ein qaáede dâr hoquqe beynolmelâl »clausula rebus sic stantibus« eâct. Eâmma nokteye becyar mohem vâ hâcac dâr ein eâct ke dolâte eayândeye Eiran nâbayâd motoáâhed be áâhdha vâ peymanhaye jomhuriye eclami sâvâd vâgârnâ bâr eâcace eâcle eqrar ya »Ectapel« emkane ectefade eâz qaáedeye »Ribuc« nâxahâd bud.
  4. Efsagâriye mafiyaye xaáene eclami-komonictiye dosmânane Eiran dâr dârune caxtare jomhuriye eclami vâ dâr recanehaye jâhani vâ eopoziciyone Eirani ke eâz ein nâng name hemayât mikonând.

Dâr payan ein porces ra bayâd mâtrâh kârd ke hokumâti ke nâzdik be nim qârn eâct darâd jame zâhr minusâd vâ eaxârine ean »jame zâhre tâjziyeye dâryaye Kacpiyân« eâct, ba kodamin »padzâhr« hânuz pa bârjact? Tânha pacox be ein porces ean eâct ke ein hokumât ra hâmangune ke Mohâmmâd Reza Sahe Pâhlâvi dâr ketabe pacox be tarix tâlvihân miguyâd, eaqayane kelid dare jâhan eavârdeáând ta modam jame zâhr benusând vâ kesvâre becyar moctâáedde Eiran bâraye rosd, ba tâhrim v jâng vâ tâjziye vâ jame zâhr dâr bolând moddât »mâhar« sâvâd!

Mânabeá:

  1. Ceràil Rabin vâ Lu Ealen, Eaqaái Bâhmân , (1387) hoquqe beynolmelâle dâryaha, Tehran, entesarate ketabxaneye gânje danes, àape pânjom.

  1. Bavând Davud Hermidac, (1386), emruz vâ fârdaye dâryaye Mazândâran, hâmayese fârhângiye dâryaye Maândâran, danesgahe Tehran.

  1. Bavând Davud Hermidac, (1389), tâáine hoquqe Eiran dâr Xâzâr, http://www.khabaronline.ir/news-107213.aspx

  1. Mâtne qârardade mâvâddâte Eiran vâ Sorâvi dâr cale 1921 dârbareye Kacpiyân. http://www.bbc.com/persian/2012/06/120529_123_lp_neighbours_EIRAN_caspian_sea_khazar_1921

  1. Mâtne moáahedeye bazârgani vâ dârya nâvârdiye Eiran vâ Sorâvi dâr cale 1940. http://www.nedayeazadi.net/1397/05/25360

  1. mâtne kamele konvanciyne reãime hoquqiye dâryaye xâzâr dâr cale 2018. http://www.mashreghnews.ir/news/883397

  1. Jâlile Ductxah, Eâvecta

  1. Sahnameye Ferdoci bâr eâcace nocxeye Mockow

  1. Nâqseye mânabeáe tâbiáiye dâryaye Kacpiyân. http://jamestown.org/program/azerbaijan-EIRAN-reach-breakthrough-on-disputed-fields-in-the-caspian-sea/
برای خواندن نوشتارها به دبیره (الفبای) ایرانیک، جدول زیر را بکار ببرید:
Bâraye xandâne nevestarha be dâbire (eâlefbaye) Eiranik, jâdvâle zir ra bekar bebârid:

image-5.png

Hello World!