TAJIKAN TAJDARANE EIRANVIc
NEVICuNDE: DOKTOR REZA HAZELI
18 EuMORDAD 7760 MITRAeI (22 EAGOCT 2022 MILADI)
PIsGOFTAR DuR EuHuMMIuTE TAJIKECTAN
ZuBANE HENDO EIRANI EuZ KOHuNTuRIN Vu quNITuRIN ZuBANHAYE TARIXIYE JuHANuND KE EuNDIsEHAYE BALAYE FuLCuFI Vu JuHANBINIHAYE sEGERFE MuRDOMANE COXuNGU BEDANHA DuR KETABHAeI TARIXI MANuNDE «RIGVEDA» Vu «EuVECTA» BAZTAB YAFTEeuND. MuRDOMANE COXuNGU BE ZuBANHAYE EARIYAeI (HENDO EIRANI) HuMANGUNE KE DuR KOHuNTuRIN BuXsHAYE EuVECTA EuZ JOMLE MEHRYusT[1] EAMuDE EuCT DuR CuRZuMINI ZENDEGI MIKuRDuND KE BE EAN «EIRANVIc» MIGOFTuND. CuRZuMIN «EIRANVIc» YA BE TuLuFFOZE EuVECTAeI «EueIRIYu VueEJu» KE BE MueNAYE «RIsEYE CuRZuMINE EARIYAeIAN» YA CuRZuMINE NOXOCTINE EARIYAeIYAN EuCT, DuR GOCTuREYE XORACANE sOMALI BUDE KE BuXsHAYE MOHEMMI EuZ EAN EMRUZE DuR TAJIKECTAN quRAR DARuD. EIRANVIc KANUNE MuRDOMANE EARIYAeI BUD KE BueDHA BA MOHAJERuT BE sOMALE HEND Vu FuLATE EIRAN Vu EANATOLI Vu suRqE EORUPA Vu HuTTA TIREeI EuZ EANHA cON «HIKCUCHA» Vu «MITANIHA» Vu «KACPIHA»[2] TA sOMALE MECR, BOZORGTuRIN TuMuDDONHAYE JuHANE euCRE BACTAN RA PEYRIZI KuRDuND. HuMEYE EIN MuRDOMANE TuMuDDONCAZE EARIYAeI YA HENDO EIRANI Vu EORUPAeI EuZ EIRANVIc EAMuNDuND KE EMRUZE BuXsHAYE eOMDEYE EAN DuR TAJIKECTAN EuCT. HuR cuND KE BuXsAHYE DIGuRI EuZ EIRANVIc HuM DuR DIGuR KEsVuRHAYE EACIYAYE MuRKuZI Vu HOZEHAYE BACTANsENACIYE EANHA quRAR DAsTE EuCT, EuMMA, EuHuMMIYuTE TAJIKECTAN DuR EAN EuCT KE EIN KEsVuR TA KONUN DuR HOZEYE «TuMuDDONE EIRANI» quRAR DARuD Vu BuR XuLAFE BECYARI EuZ KEsVuRAHYE EACIYAYE MIYANE KE PuC EuZ HuMLEYE MOqOL TuqeIRE HOVIYuTE FuRHuNGI DADuND, «TAJIKECTAN» BuR BAME EACIYA Vu BuR BAME qOLLEYE FuRHuNGE KOHuNE EIRANI BA TuMAME NAMOLAYEMATE ROZGAR, HuMcENAN CuRFuRAZ EICTADE EuCT. HuMcENIN NuBAYuD qEFLuT KuRD KE BA RUYE KAR EAMuDuNE HOKUMuTHAYE ECLAMI-EBRAHIMI DuR BIsTuRE KEsVuRAHYE HOZEYE TuMuDDONE EIRANI EuZ JOMLE EIRAN Vu EuFqANECTAN Vu JAYGOZIN sODuNE «HOVIYuTE EIRANI» BA «HOVIYuTE EBRAHIMI» DuR EIN KEsVuRHA, TAJIKECTAN EMRUZE YEGANE KEsVuRE PuRcuMDARE TuMuDDONE BACTANIYE EIRAN EuCT. EuZ EINRU BuRRuCI Vu PuzUHEs DuRABREYE CuRZuMINE TAJIKECTAN Vu MuRDOMANE TAJIK DuR TULE TARIX KuMALE EuHuMMIYuT RA DARuD.
EuZ EIRANVIc TA TAJIKECTAN
CuRZuMINI RA EMRUZE TAJIKECTAN MINAMIM DuR TULE TARIX BE NAMHAYE GUNAGUNI KE HuMEGI RIsE DuR FuRHuNGE EIRANI DAsTEeuND, NAMIDE sODE EuCT. HuMANGUNE KE PIsTuR EsARE sOD TAJIKECTANE EMRUZI Vu XORACANE sOMALI, BuR PAYEYE KOHuNTuRIN BuXsAHYE EuVECTA EuZ JOMLE «MEHRYusT»[3]; «EueIRIYE VueEJu», «EIRANVIc»[4] Vu «EARIYANVIc» NAMIDE MIsODE EuCT. EIN NAM RA BEDIN CuRZuMIN HENGAME NEVEsTuNE KOHuNTuRIN BuXsHAYE EuDuBIYATE HENDO EIRANI DuR «EuVECTA» Vu «RIGVEDA» YueNI EuZ HEZAREYE PuNJOM TA HEZAREYE CEVVOME PIs EuZ MILAD DADEeuND.
HOZEHAYE BACTANsENACIYE «EANDRONOVA»[5] , «BI-EM-EY-CI»[6] Vu «YAZ»[7] BE TORE KAMEL CEYRE DEGuRGUNIYE TuMuDDONE BECIYAR PIsRuFTEYE «EueIRIYE VueEJu», «EIRANVIc» Vu «EARIYANVIc» RA EuZ euCRE NOCuNGI TA euCRE BRONZ Vu EAHuN BE XUBI NEsAN MIDuHuND Vu JOqRAFIYAYE EANHA KAMELuN MONTuBEq BA JOqRAFIYAYE EIRANVIc DuR EuVECTACT. EuZ JOMLE BuXsHAYE BECIYAR MOHEMI EuZ HOZEYE BACTANsENACIYE «BI-EM-EY-CI» EMRUZE DuR TAJIKECTAN Vu BuLX DuR sOMALE XORACAN (EuFqANECTAN) quRAR DARuD. KAMELuN EAsKAR EuCT KE DuR euCRE BRONZ Vu EAqAZE euCRE EAHuN EIN CuRZuMINHA «EueIRIYE VueEJu» YA «EIRANVIc» NAMIDE MIsODuND HuR cuND KE EIN HOZEYE BACTANsENACI EMRUZE BE DuLAYELE CIYACI[8] Vu BE CURuTE NADOROCT HOZEYE TuMuDDONIYE BAKTERIYA-MARGIYANA[9] NAMIDE MIsuVuD KE cENIN NAMGOZARI BA NEVEsTEYE «MEHRYusTE» EuVECTA NACAZGAR EuCT. BE JOZ EIN NAM KE BIsuK MuRDOMANE XODE EIN CuRZuMIN BEDAN MIDADEeuND, DuR KETABHA Vu NuqsEHAYE TARIXIYE KLACIKE YUNANI-RUMI KE HEZARAN CAL PuC EuZ «EuVECTA» NEVEsTE sODEeuND, NAME XORACANE sOMALI Vu HuTTI JONUBI, «EARIYANA»[10] BUDE EuCT.
EARIYANA (Ariana), LATIN sODEYE VAzEYE YUNANIYE 'Αρειανή BA TuLuFFOZE EARIYANE /Arianē BE GOFTEYE «ECTRABO»[11] BuXsI EuZ TAJIKECTAN Vu EuFqANECTAN Vu BuXsAHeI EuZ suRqE EIRAN Vu qECMuTI EuZ PAKECTAN EMRUZI RA sAMEL MIsODE EuCT. BueDHA, HuMcENIN NEVICuNDEGANI MANuNDE ELIYAN EuZ «EARIYANAYE HENDI» BE eONVANE YEK ECTELAHE JOqRAFIYAeI COXuN GOFTEeuND.
ECTELAHE EARIYANA RA JOqRAFIDANE YUNAI ERATOCTEN (276-194 quBL EuZ MILAD), KE BE eONVANE YEKI EuZ NOXOCTIN TuRCIMKONuNDEGANE NuqsEYE JuHAN BuR EuCACE DANEsE JOqRAFIYAeIYE MOJUD DuR ZuMANE XOD sENAXTE sODE EuCT, RA NIZ BEKAR BORDE EuCT Vu BuR RUYE NuqsEeus quLuMRO BOZORGI BE NAME «EARIYANA» RA MOsuXXuC MIKONuD KE EAN RA MIYANE MIYANRUDAN Vu HEND quRAR MIDuHuD. BuR MuBNAYE EAN; XuTTE MuRZIYE EIN CuRZuMIN RA RUDE CEND DuR suRq, DuRYAYE MuKRAN DuR JONUB, XuTTI EuZ KARMANIYA TA KACPIYuN DuR quRB, Vu REsTE KUHHAYE TOROC DuR sOMAL DANECTE EuCT Vu MANuNDE TueKIDE ECTRABO BA HuMAN NAME «EARIYANA», Vu BE CURuTE YEK MELLuT, sENAXTE MIsuVuD.[12] EuLBuTE KAMELuN EAsKAR EuCT KE EuBeAD Vu MEqYACE NuqsEYEY «ERATOCTEN» DuqIq NICT Vu ETTELAeATE DuqIqTuRI EuZ JAYGAHE EARIYANA Vu suHRHAYE EAN DuR EuVECTA VOJUD DARuD Vu EIN MuRZHAYE sOMALIYE «EARIYANA» sOMALITuR EuZ EAN HuCTuND KE «ERATOCTEN» MIPENDAsTE EuCT.
HuMcENIN NAME suHRE BACTANIYE HuRAT KE DuR EuVECTA BECURuTE «HuRuVuYTI» EAMuDE Vu YUNANIYAN EANRA Haroyum/Haraiva MINAMIDuND XOD RIsE DuR NAME «EARIYA» DARuD Vu BE eONVANE MuDRuKI BuR YEKI BUDuNE «EARIYANA» BA «XORACAN» DuR NuZuR GEREFTE MIsuVuD KE YEKI EuZ cuNDIN KuLANsuHRE EIN CuRZuMIN BUDE EuCT. EuZ CUYE DIGuR NAME ZuBANE MuRDOME EIN CuRZuMIN DuR KuTIBEYE «KANIsKA» sAHE KUsANI, sENAXTE sODE BE KuTIBEYE «RuBATuK», «EARIYE» EAMuDE EuCT KE BA EuNDuKI DEGuRGUNI Vu EuFZUDuNE PIsVuNDE MueREFEYE «D» DuR PusTU BE EAN «DuRIYE» Vu CEPuC TA BE EMRUZ «DuRI» NAMIDE MIuVuD, XOD NEsAN EuZ EAN DARuD KE EuFZUN BuR CuRZuMIN Vu suHRHAYE EARIYAeI, ZuBANE EARIYAeI YA DuRI NIZ VOJUD DAsTE EuCT KE EMRUZE BA NAMHAYE DIGuRI EuZ JOMLE PARCI Vu TAJIKI NIZ sENAXTE MIsuVuD. BuR EuCACE NEVEsTEHAYE «MAKKENZI», «EIRANVIc DuR EuVAXERE DORANE sAHuNsAHIYE CACANI, BE NuVAHIYE «EAZuRBAYJAN» GOFTE MIsODE EuMMA DuR EAqAZ BE MuNATEqI NuZDIKE «COqD» Vu «BuLX» ETLAq MIsODE EuCT. BuR EuCACE TueRIFI KE DuR FuRGuRDE YEKOME «VuNDIDAD» EuZ eEBARuTE «EIRANVIc» MIsuVuD, MUNZUR CuRZuMINE EuVVuLIN MOBuLLEqANE EuVECTA EuCT.[13] NAME «EIRAN» Vu TuRKIBATE EAN MANuNDE «EIRANZuMIN» Vu «EIRANsuHR» NIZ HuME RIsE DuR NAME «EueIRIYE VueEJu» BACTANI DARuD. NAME «EIRAN» Vu TuRKIBATus NuZDIK BE DO HEZAR BAR DuR «sAHNAMEYE FERDOCI» KE BuR PAYEYE «XODAY NAMuK»HAYE euHDE CACANI EuCT NIZ EAMuDE EuCT.
LAZEM BE ZEKR EuCT KE CuRZuMINE «COqD KE BuXsE sOMALIYE «EueIRIYE VueEJu» YA «EIRANVIc» Vu «EARIYANA BUDE EuCT DuR NuqsEYE BACTANIYE «ERATOCTEN» HuMIN CuRZuMINI EuCT KE EMRUZE «TAJIKECTAN» NAMIDE MIsuVuD. NAME «TAJIKECTAN» BuRAYE EIN CuRZuMIN NAMI EuCT NOVIN Vu NOXOCTIN BAR BECURuTE RuCMI BA TusKILE JOMHURIYE COCIYALICTIYE TAJIKECTAN DuRONE ETTEHADE JuMAHIRE COCIYALICTIYE CABEq DuR CALE 1929 MILADI BEKAR RuFTE EuCT, HuR cuND KE NAME «TAJIK» PIs EuZ EAN NIZ VOJUD DAsTE Vu BE PARCIZuBANHAYE EACIYAYE MIYANE Vu sOMALE XORACAN Vu HuTTA BuRXI MuRDOMANE MuNATEqE MuRKuZIYE KEsVuRE EIRAN NIZ GOFTE MIsODE EuCT. [14]
DuR EIRAN TEeDADE ZIYADI EuZ TAJIKHA DuR MuNTuqEYE VuRAMIN CAKEN HuCTuND. TAJIKHA EuZ quDIMITuRIN EuqVAME VuRAMIN Vu EIRAN HuCTuND KE HuNUZ HuM NAME XANEVADEGIYE BIsTuRE EIN MuRDOMAN HuMAN TAJIK BAqI MANDE EuCT.
VuRAMIN DuR ZuMANE CACANIYAN YEKI EuZ quRIYEHAYE RAGA (REY) BUDE EuCT. BuRXI TARIXsENACAN MOeTuqEDuND KE sEKLGIRIYE MuRDOME TAJIK DuR EIN NuVAHI MuRBUT BE DORANE CACANIYAN BUDE Vu EANHA YEKI EuZ quDIMITuRIN BAsuNDEGAN EIN MuNATEq HuCTuND.[15]
BE GOFTEYE «MIRZA suKURZADE», PuzUHEsGuRE TAJIK Vu NEVICuNDEYE KETABE «TAJIKAN» DuR MuCIRE TARIX, BuR EuCACE PuzUHEsHA, MuRDOME PARCIGUY DuR BECIAYRI EuZ NOqATE EACIYAYE MIYANE, EIRAN Vu EuFqANECTAN Vu HuTTA KEsMIR Vu KAsquR XOD RA «TAJIK» MOeuRREFI KuRDEeuND. VAzEYE «TAJIK» DuR EuDuBIYATE KLACIKE PARCI ZIYAD BEKAR RuFTE Vu KARBORDE EAN qALEBuN DuR BuRABuRE TORK Vu euRuB CURuT GEREFTE EuCT:
MuCuLuN CueDI MIGUYuD:
sAYuD KE BE PADEsAH BEGUYuND, TORKE TO BRIXT XUNE TAJIK.
Vu YA JAMI EsAREeI DARuD DuRBAREYE euLI sIRNuVAeI KE:
EU KE YEK TORK BUD-O-MuN TAJIK, HuR DO DAsTIM XIsIYE NuZDIK.
Vu BAZ CueDI DuR JAYE DIGuR MIGUYuD KE:
NEGAR TORK-O-TAJIKuM KONuD CuD XANE VIRANE, BE EAN cEsMANE TAJIKANE Vu MOzGANE TORKANE.
EuKCuRE TAJIKHA EMRUZE «EuMIR ECMAeIL CAMANI» RA BONYANGOZARE «TAJIKECTAN» MIDANuND. HuR cuND EuCL Vu MuCuBE DUDMANE CAMANIYAN BE «XANDANE MEHRAN» Vu «BuHRAM cUBIN» MIRECuD Vu EANHA XOD RA HuMVARE «EIRANI» Vu «XORACANI» MINAMIDEeuND.
ETIMOLOzIYE VAzEYE TAJIK
HuR cuND KE NuZuRHAYE GUNAGUNI DuRBAREYE RIsEsENACIYE VAzEYE «TAJIK» VOJUD DARuD, EuMMA, BA YEK NEGAH BuRAYE PuzUHEsGuRANI KE HuMZuMAN BA cuNDIN sAXE EuZ eOLUME ENCANI EAsNAeI DARuND Vu «ZuBANsENACI» RA DuR KENARE «TARIX» Vu «BACTANsENACI» Vu «JEMeEsENACIYE LEBAC» quRAR MIDuHuND, EAsKAR EuCT KE TuNHA YEK RIsE BuRAYE EIN VAzE BE HuqIquT NuZDIKTuR EuCT Vu EAN, RIsE DuR VAzEYE «TAJ» DuR ZuBANE PARCI (DuRI) DARuD. LAZEM BE ZEKR EuCT KE HOZEHAYE BACTANsENACI DuR XORACANE BOZORG HuMEGI NEsAN EuZ EAN DARuD KE «sAHuNsAHIHAYE EIRANI» YA «TAJDARANE EIRANI» HuMVARE DuR TULE TARIX EuZ euCRE BRONZ TA PuC EuZ EsqALE euRub Vu HuMLEYE MOCuLMANAN DuR XORACANE BOZORG VOJUD DAsTEeuND Vu MuHBUBIYuTE TAJDARAN Vu PADEsAHANE EIRANI DuR MIYANE MuRDOM BE HuDDI BUDE EuCT KE MuRDAN Vu ZuNANE XORACANI EuZ RUZGARE BACTAN TA KONUN KOLAHHAeI BuR CuR MIGOZARuND KE suBIHE «TAJE KUcuK» BUDE EuCT. DuR ZuBANE PARCI (DuRI) BA EuFZUDuNE «K» TuCqIR Vu TuHBIB BE VAzEYE «TAJ» VAzEYE «TAJuK» YA «TAJE KUcuK» CAXTE MIsuVuD KE VAzEYE «TAJIK» TuLuFFOZE DIGuRI EuZ EAN EuCT.
BE BuYANE DIGuR «TAJIKHA» DuR VAqEe suHRVuNDANE «TAJuK» BuR CuR DuR HOKUMuTE TAJDARANE EIRANI (sAHuNsAHIYE EIRAN) DuR XORACANE BOZORGuND KE EIN VIzEGI DuR LEBACE MuRDAN Vu ZuNANE XORACANI TAKONUN EAsKARuCT (euKCHAYE 1,2,3,4) Vu JALEB EINKE NEsANE TAJ TAKONUN RUYE PuRcuME «TAJIKECTAN» BA VOJUDE EANKE EIN KEsVuR EMRUZE JOMHURI EuCT VOJUD DARuD. (euKCE 6)
NOKTEYE sEGEFTAVuR DuR EIN EuCT KE TuqRIBuN TuMAME KOLAHHAYE XORACANI Vu EIRANI NEMUMEeI EuZ TAJHAYE KUcuK BA TuRHHAYE GUNAGUN HuCTuND. EuFZUN BuR KOLAHE MuRDANE Vu ZuNANEYE TAJIKI, KOLAHE TAJIKIYE «PuKUL» DuR sOMALE XORACAN (EuFqANECTAN) NIZ sEBAHuTE ZIYADI BE GUNEeI EuZ TAJ DARuD Vu EIN KOLAH HuMAN EuCT KE EMRUZE NOeE DEGuRGUNYAFTEYE EAN DuR MuRACEME FAREqOTTuHCILIYE HuMEYE DANEsGAHHAYE JuHAN BE EFTEXARE DANEsMuNDANE XORACANI Vu EACARE BuRJECTEsAN DuR TULE TARIX BuR CuRE DANEsJUYAN Vu DANEsMuNDAN GOZAsTE MIsuVuD. (euKCE 3)
NOKTEYE qABELE TuVuJJOHE DIGuR EANuCT KE HuTTA «DuCTARE XORACANI» NIZ BA DIGuR DuCTARHA Vu euMMAMEHA FuRq DARuD Vu BuXsI EuZ PARcEYE EAN DuCTAR DuR BuXsE JELOYE PIsANI BE NEsANEYE «TAJ» BALA MIeAYuD KE BEVIzE DuR TuNDICHAYE FERDOCI sAeERE PARCIGUYE XORACANI BEXUBI EAsKAR EuCT Vu TAKONU DuCTARE MuRDOME MuHuLLI DuR XORACANE EIRAN Vu LEBACE FOLKLORE EANHA NIZ cENIN EuCT. (euKCE 5)
euKCE 1-KOLAHE TAJ MANuND Vu BA TuRHE TAJE TAJIKI.
euKCE 2- KOLAHHAYE ZuNANEYE TAJIKI EAsKARA MANuNDE TAJuND.
VAzEYE LATINE «TIYARA»[16] KE MIYANE TIREHAYE EIRANI CuKAeI DuR sOMALE DuRYAYE KACPIYuN BEKAR BORDE MIsODE Vu TA KONUN NIZ DuR ZuBANHAYE EORUPAeI BEKAR MIRuVuD Vu BE MuFHUME TAJE ZuNANE EuCT, BA VAzEYE «TAJ» EIRANI HuMRIsE EuCT. HuMcENIN MuHBUBIYuT Vu KARBRDE NAME «TAJ» DuR XORACAN RA DuR NAME EIRANIYE suHRE «TAsKuND» DuR EACIYAYE MIYANE Vu NuZDIK BE TAJIKECTAN EMRUZI HuM MITuVAN DID. NAME «TAsKuND» EuZ DO BuXsE «TAs=TAJ» Vu «KuN=KuNDuNCAXTE» sODE EuCT KE EsKARA BE MueNIYE EANuCT KE EAN suHR CAXTE Vu YA KuNDE sODE BE DuCTE TAJDAR Vu PADEsI BUDE EuCT.
euKCE 3- KOLAHE PuKUL DuR MIYANE TAJIKHAYE EuFqANECTAN EAsKARA NIMTAJ EuCT.
euKCE 4- KOLAHE TAJMANuNDE ZuNANEYE LEBACE euRUCIYE TAJIKI.
euKCE 5- HuTTA DuCTARE XORACANI DuR CuRACuRE XORACAN BE sIVEYE TAJ
BuCTE MIsuVuD MANuNDE DuCTARE FERDOCI
YEKI EuZ BOZORGTuRIN NEVICuNDEGAN Vu sAeERANE TAJIKECTAN Vu NOXOCTIN RueICE EAKADEMIYE eOLUME TAJIKECTAN «CuDREDDIN eYNI» NIZ MueNAYE VAzEYE «TAJIK» RA DuR YEKI EuZ EACARus «TAJDAR» EAVuRDE EuCT KE «RIcARD FOLTC» EIRANsENAC Vu XAVuRsENACE MueRUF NIZ BEDAN EsARE MIKONuD.[17]
euKCE 6- NEsANE TAJ RUYE PuRcuME RuCMIYE TAJIKECTAN
BA TuVuJJOH BE MuTALEBE BALA MITuVAN BA EHTEMALE BALAeI GOFT KE «TAJIK» DuR LOquT BE MueNIYE «TAJE KUcuK» EuCT, HuR cuND KE MueNIYE ECTELAHIYE EAN BE MueNIYE qEYRE TORK Vu qEYRE euRuB EuCT.
HAPLOGRUPE zENETIKIYE TAJIKAN Vu EIRANIYANE BACTAN
TARIX Vu MuRDOMsENACI BuXsHAeI EuZ eOLUME ENCANI HuCTuND Vu eOLUME ENCANI, eOLUME DuqIqE MANuNDE RIYAZIYAT NICTuND Vu GAHI NuZuRHAYE GUNAGUNI DuRBAREYE YEK MuCeuLEYE VAHED DuR EIN eOLUM BORUZ MIKONuND KE BuRXI EANHA EuZ HuqIquT DUR HuCTuND. BuRAYE NEMUNE BuRAYE sENACAeIYE TuBARE GORUHI EuZ MuRDOMAN TuNHA BE ZuBAN Vu EACARE BACTANIYE EANHA NEMITuVAN EKTEFA KuRD cON MOHAJERuT DuR TULE TARIX BE YEK CuRZuMIN MITuVANuD EAHECTE Vu TuDRIJI BEDUNE EANKE ZuBANE EAN MuRDOM RA DOcAR TuqeIR KONuD HOVIYuT zENETIKIYE EANHA RA KAMELuN MOTuFAVET EuZ NuCLHAYE GOZusTEYE EANHA KONuD. EuZ EINRU DuR EAqAZE CuDEYE BICT-O-YEKOM, BA PIsRuFTE DANEsE zENETIK, HAPLOGRUPE zENETIKIYE JuVAMEeE ENCANI Vu EuNVAeE CEGANEYE EAN (HAPLOGRUPE zENETIKIYE PEDuRI yDNA Vu HAPLOGRUPE zENETEIKIYE MADuRI mtDNA Vu HuMcENIN HAPLOGRUPE zENETIKIYE BuRAYuNDE NuCLHAYE GOZusTE Autosomal DND) DuR sENAXTE DuqIqE HOVIYuT Vu RIsEYE TARIXIYE MuRDOMAN Vu GORUHHAYE ETNIKIYE GUNAGUN BEKAR MIRuVuND. LAZEM BE ZEKR EuCT EuZ EANJA KE DANEsE zENETIK JOZeE eOLUM DuqIqE EuCT, PACOXI KE MIDuHuD DuqIq Vu quTeI EuCT Vu DuR EAN MANuNDE eOLUME ENACANI EXTELAFE NuZuRI VOJUD NuDARuD TA HuR KuC MOTABEqE MEYL Vu CuLIqEYE XOD Vu YA EuqRAZE CIYACIYus HOVIYuTE MuRDOMAN RA TuHRIF KONuD Vu DuR NuTAYEJE eELMI EIJAD EAsUB Vu HuRJ Vu MuRJ KONuD. EuZ MIYANE CE sAXECE zENETIKIYE PEDuRI, MADuRI Vu BuRAYuNDE NuCLHAYE GOZusTE MueMULuN DuR PuzUHEsHAYE TuBARsENACI EuZ HAPLOGRUP zENETIKIYE PEDuRI ECTEFADE MIsuVuD. HAPLOGRUPE zENETIKIYE PEDuRI DO VIzEGI DARuD KE DuR PuzUHEsHA BECIYAR MOHEM EuCT; YEKI EANKE EIN HAPLOGRUP POsT EuNDuR POssT CABET EuCT Vu MANuNDE EuNVAeE DIGuR sAXECHAYE zENETIKI DuR NuCLHAYE GUNAGUN TuqeIR NEMIKONuD, DOVVOM EANKE EuKCuRE JuNGAVuRAN Vu CuRBAZAN Vu MOHAJERAN YA MOHAJEMAN BE KEsVuRHA DuR DORANE BACTAN Vu DuR TULE TARIX MuRDAN BUDEeuND KE RuDYABIYE EANHA BA EIN sAXECE zENETIKI BECIYAR EACAN EuCT.
NuTAYEJE PuzUHEsAHYE zENETIKIYE MONTusER sODE RUYE HAPLOGRUPE zENETIKIYE MuRDOMANE XORACAN Vu XORACANE sOMALI YueNI DO KEsVuRE TAJIKECTAN Vu EuFqANECTANE EMRUZI NEsAN MIDuHuD KE BIs EuZ suCT TA HuFTAD DuRCuDE HAPLOGRUPE zENETIKIYE PEDuRI YA yDNA EIN MuRDOMAN R1a Vu sAXEYE EIRANIYANE BACTAN EIN HAPLOGRUP YA R1a-Z93 MIBAsuD.
HAPLOGRUP zENETIKIYE R1a, HuMAN HAPLOGRUPE PEDuRIYE EARIYAeIYAN Vu EIRANIYAN Vu HENDIYANE BACTAN Vu MuRDOMANE ECKIT Vu ECLAV DuR suRqE EORUPA NIZ HuCT. EIN NEsAN MIDuHuD KE HODUDE HuFTAD DuRCuDE MuRDOMANE «TAJIK» PEDuR DuR PEDuR EIRANI Vu EARYAeI HuCTuND Vu EIN NuTAYEJ eELMI Vu quTeI EuCT Vu DEqquTE EAN EuZ EAZMAYEsE XUN BuRAYE sENAXTE FuRZuNDANE YEK PEDuR NIZ BALATuR EuCT.[18]
NEMUDARE 1
DuR NEMUDARE BALA (YEK) DuRCuDE MuRDANE DARAYE HAPLOGRUPE EARIYAeI R1a DuR MIYANE ECLAVHA KE VARECANE EuqVAME EIRANIYE ECKIT HuCTuND BE XUBI NEMAYAN EuCT. EIN NEMUDAR NEsAN MIDuHuD KE HODUDE suCT DuRCuD EuZ ECLAVHA HuMAN HAPLOGRUPE PEDuRIYE ECKITHA Vu EIRANIYANE BACTAN Vu MuRDOMANE TAJIKECTAN Vu EuFqANECTAN Vu EIRANE KONUNI RA DARuND.[19]
NEMUDARE 2
DuR NEMUDARE DOVVOM HuM BE XUBI DuRCuDE sAXEYE XACCI EuZ HAPLOGRUPE PEDuRIYE R1a KE sAXEYE EIRANIYANE BACTAN Vu EARIYAeIYANE EIRANI EuCT YueNI R1a-Z93 NEsAN DADE sODE EuCT. EAsKAR EuCT KE EIN HAPLOGRUPE PEDuRI EMRUZE DuR «TAJIKECTAN» BIsTuR EuZ DIGuR KEsVuRHA Vu CuRZuMINHAYE EIRANI EuZ JOMLE EuFqANECTAN Vu YA HuTTA XODE KEsVuRE EMRUZI EIRAN EuCT. BuR PAYEYE EIN PuzUHEsHA EMRUZE BA quTeIYuT MITuVAN GOFT KE HODUDE HuFTAD DuRCuDE MuRDOMANE TAJIKECTANE EMRUZI POsT DuR POsT EuZ EARIYAeIYAN DuR EIRANVIc Vu EIRANE BACTANuND.[20]
«DuRI» NAME eELMIYE ZuBANE TAJIKI Vu CE LuHJE EuZ ZuBANI MOsTuRuK; DuRIYE TAJIKI, DuRIYE PusTU Vu DuRIYE PARCI
MOTOeuCCEFANE EIRANsENACI Vu ZuBANsENACIYE EIRANI MANuNDE BIsTuRE sAXEHAYE suRqsENACI Vu MuRDOMsENACI TuNHA EABJEKTIV Vu eELMI NICT Vu quRuZHAYE CIYACI Vu JOqRAFIYAYE CIYACI YA JEeOPOLETIK Vu HuMcENIN TuqCIME quRuZALUDE MIRACE BACTANIYE TuMuDDONHAYE EuVVuLIYEYE BusuRI DuR EAN Nuqs BAZI MIKONuD. NEMUNEYE BAREZE cENIN quRuZVuRZIYE CIYACI RA DuR NAME «ZuBANE EARIYE»YE BACTAN MITuVAN DID. EANcE KE KAVOsHAYE BACTANsENACI Vu NEGAHE EABJEKTIV Vu eELMI BE TARIX BE MA MIGUYuD EIN EuCT KE NAME ZuBANE MOsTuRuKI KE EMRUZE DuR TAJIKECTAN, XORACANE BOZORG (EuFqANECTAN) Vu EIRAN Vu PAREeI EuZ CuRZuMINHAYE DIGuRE TuMuDDONE EIRANI BEDAN COXuN GOFTE MIsuVuD, «EARIYE» EuCT. DuR DO KuTIBEYE BACTANI DuR GOCTuREYE TuMuDDONE EIRANI YueNI DuR KuTIBEYE DARYUs sAHuNsAHE HuXAMuNEsI DuR BICTUN[22] DuR EIRAN Vu HuMcENIN DuR KuTIBEYE KANIsKA sAHE KUsANI DuR XORACANE BOZORG (EuFqANECTAN) MueRUF BE KuTIBEYE RuBATuK[21] NAME EIN ZuBAN EsKARA «EARIYE» EAMuDE EuCT KE NEsAN MIDuHuD NAME NIYAYE EIN ZuBANE MOsTuRuK NIZ DuR suRq TA quRBE FuLATE EIRAN HuMVARE YEKI BUDE EuCT. PuC EuZ HuMLEYE EueRABE MOCuLMAN NIZ HuMVARE MAHIYuTE YEGANEYE EIN ZuBAN DuR CuRACuRE FuLATE EIRAN BA EuNDuK TuqeIRI HEFZ sODE EuCT. NAM EIN ZuBAN DuR XORACANE BOZORG BE DuLILE HuMZICTI BA ZuBANE DIGuRE EIRANI YA PusTU, PIsVuNDE MueREFEYE «D» PusTU BE EAN EuFZUDE sODE Vu NAME «DE-EARYE» YA «DuRI» RA GEREFTE EuCT. NOXOCTIN COXuNVuRAN Vu sAeERAN BEDIN ZuBAN MANuNDE RUDuKI HuMVARE NAME DuRI RA BEKAR BORDEeuND. DuR sAHNAMEYE FERDOCI KE YEKI EuZ sAHKARHAYE EIN ZuBAN EuCT EuZ EANJAeI KE BuXsI EuZ sAHNAME TuRJOMEYE XODAYNAMEHAYE DORANE CACANI DuR CuRZuMINE PARC EuCT Vu DuR PARC LuHJEYE XOD RA «PARCIK» MINAMIDuND, HuMRAH BA NAME DuRI NAME PARCI NIZ BuRAYE EIN ZuBAN BEKAR RuFTE EuCT. KuM KuM DuR TULE CuDEHA LuHJEYE PARCI EuZ ZuBANE «EARIYE» YA «DuRI», BE NAME ZuBANE «PARCI» sENAXTE sODE EuCT KE DuR VAqEe Nu YEK ZuBANE JODAGANE BuLKE LuHJEYE PARCI EuZ ZuBANE «DuRI» EuCT. BE JOZ EIN DO NAM BuRAYE ZuBANI VAHED KE DuR TULE TARIX sEKL GEREFTEeuND, NAME ZuBANE «TAJIKI» BuRAYE LuHJEYE DIGuRI EuZ EIN ZuBAN NAMI JuDID Vu CAXTEGI EuCT KE BE EuNGIZEHAYE CIYACI DuR sORuVIYE CABEq BuRAYE JODA KuRDuNE MuRDOMANE TAJIKECTAN EuZ XORACANE BOZORG Vu EIRANE JueL sODE EuCT. KARBORDE NAME «ZuBANE TAJIKI» TAZE Vu EuZ CALE 1929 MILADI PuC EuZ TusKILE JOMHURIYE COCIYALICTIYE TAJIKECTAN DuRUNE ETTEHADE JuMAHIRE sORuVIYE COCIYALICTIYE CABEq EuCT. VAqEeYuT EIN EuCT KE «TAJIKI» HuM MANuNDE «PARCI» YEK LuHJE EuZ ZuBANE «EARIYE» EuCT KE EMRUZE «DuRI» XANDE MIsuVuD. BuR PAYEYE ECTEDLALHAeI KE DuR BALA EAMuD MA TuNHA YEK ZuBANE MOsTuRuK MIYANE MuRDOMANE TAJIKECTAN, XORACANE BOZORG (EuFqANECTAN) Vu EIRAN DARIM Vu NAME EIN ZuBANE MOsTuRuK BuR PAYEYE KOHuNTuRIN KuTIBEHAYE BACTANI «EARIYE» YA «DuRI» NuZDIKTuRIN NAM BE EIN NAME BACTANI EuCT. EuZ EINRU EuZ NuZuRE eELMI Vu EABJEKTIV BA quTeIYuT MITuVAN GOFT KE NAME ZuBANE EIN CE KEsVuR «DuRI» BA CE LuHJEYE «DuRIYE TAJIKI», «DuRIYE PusTU» Vu «DuRIYE PARCI» EuCT.
LOZUME TuqeIRE XuTTE ZuBANE DuRI EuZ CIRILIK Vu euRuBI BE XuTTE EIRANIK
TRAzEDIYE TuHMIL sODE BuR COXuNVuRAN BE «DORRE DuRI» YA «quNDE PARCI» TuNHA BE NAME ZuBANE EANHA Vu HuqqE ENCANIYE COXuNGUeI BE ZuBANE MADuRIYEsAN XuTM NEMIsuVuD, BuLKE DOsMuNANE EBRAHIMIYE HOZEYE TuMuDDONE EIRANI BuRAYE HuR cE BIsTuR JODA KuRDuNE EIN MuRDOM EuZ HuM, DO XuTTE BIGANE Vu qEYRE eELMI RA HuM BE EANHA TuHMIL KuRDEeuND. NOXOCTIN XuTTE TuMILI «XuTTE KUFIYE qOReANI» EuCT KE EueRABE MOCuLMAN PuC EuZ KOsTARHAYE FuRAVAN Vu JENOCAYD DuR EIRAN Vu XORACANE BOZORG Vu BE EATus KEsIDuNE EuKCuRE KETABXANEHAYE BACTANIYE EIRAN EuZ JOMLE KETABXANEHAYE BACTANIYE «GONDI sAPUR» DuR XUZECTAN Vu KETABXANEHAYE KOHuNE MuRV Vu CuMuRquND Vu BOXARA Vu XARuZM Vu HEGMuTANE Vu EATURPATGAN, Vu PuC EuZ NABUDIYE MILYUNHA JELD EuZ KETABHAYE BACTANIYE EIRAN BE XuT Vu ZuBANE EuVECTAeI Vu PuHLuVI Vu EARIYEYE BACTAN EANGUNE KE XOD DuR KETABHAYE TARIXEsAN MANuNDE «FOTUHOLBOLDAN BOLAZuRI» NEVEsTEeuND, EIRANIYAN RA MuJBUR BE ECTEFADE EuZ EAN KuRDuND. EJBAR BuRAYE ECTEFADE EuZ «XuTTE qOReAN» KE BueDHA BE «XuTTE euRuBI» MueRUF sOD BE EuNDAZEeI BUD KE HuR KuC KE BE EIN XuT NEMINEVEsT RA KAFuR XANDuND Vu MuJBUR BE PuRDAXTE JuZIYE Vu TuHTE suDIDTuRIN TuHRIMHA Vu TuBeIZHA euRAR MIDADuND Vu HOqUqE EJTEMAeIYE NEVICuNDEGAN BE XuTTE PuHLuVI Vu EuVECTAeI Vu DIGuR XOTUTE EIRAN BACTAN RA BE sEDDuT NuqZ MIKuRDuND. EuZ EINRU DuR TULE cuNDIN CuDE EuZ EsqALE EIRAN, KuM KuM BuRAYE EIRANIYAN RAHI NuMAND KE YA EuZ EIRAN MOHAJERuT KONuND, KE KuRDuND Vu sOMARE BECYARI EuZ EANAN BA NAME «PARCIYAN» BE HEND MOHAJERuT KuRDuND, Vu YA EINKE EuGuR BEXAHuND DuR CuRZuMINHAYE EIRANI BAqI BEMANuND BE EJBAR MOCuLMAN suVuND Vu XuTTE XOD RA BE XuTTE euRuBI TuqeIR DuHuND Vu HuTTA DuR BECIYARI EuZ MuNATEq MANuNDE suHRHAYE EIRANIYE TICFUN Vu BuqDAD[23] ZuBANE XOD RA HuM euRuBI KONuND. cAHAR CuDE TUL KEsID KE PADEsAHANE EIRANDUCTE CAMANI «RONECANCE EIRANI» RA DuR MuRV Vu BOXARA Vu XORACANE BOZORG PuDID EAVuRDuND Vu BuRAYE HEFZE DANEsE BusuRI Vu EIRANI EuZ TueuCCBATE MuZHuBIYE ECLAMI-EBRAHIMI DuRHAYE KETABXANEHAYE BAqIMANDE EuZ HOJUME EueRABE MOCuLMAN DuR MuRV Vu BuLX Vu BOXARA RA BE RUYE EIRANIYAN BAZ KONuND TA EAN eOLUME BACTANI RA YA BE ZuBANE DuRI Vu XuTTE TuHMILIYE euRuBI, YA BE ZuBANE euRuBI TuRJOME KONuND TA EIN DANEsHA MuFUZ BEMANuND. cENIN JONBEsE BOZORGE TuRJOME DuR DORANE CAMANIYAN BAeEC sOD TA EIN DANEsHA cuND CuDE BueD BE DuCTE ERUPAeIYAN BERECuND Vu ZuMINECAZE «RONECANCE eELMI Vu FuRHuNGIYE EORUPA» DuR qORUNE VOCTA suVuND. KETABHAYE eELMI KE TuNHA TuRJOME BE euRuBI sODuND Vu EuCACE EIRANI Vu HENDI Vu YUNANI DAsTuND EMRUZE BE quLuT Vu BA TueCCOBI EBRAHIMI, eOLUME ECLAMI Vu euRuBI XANDE MIsuVuND. TueuCCOB Vu ECRAR BuR euRuBI XANDuNE EIN eOLUM DuR EORUPAYE TuHTE NOFUZE FuRHuNGE EBRAHIMI BE HuDDI BUD KE EueDADE HENDI YA EuRqAM DuR CICTEME DuHDuHI RA KE HEZARAN CAL DuR HEND Vu EIRAN KARBORD DAsTE BE quLuT Vu EuZ RUYE euMD «EueDADE euRuBI» XANDEeuND. LAZEM BE ZEKR EuCT KE BECIYARI EuZ DANEsMuNDANE euCRE CAMANI KE DANEsHAYE EIRANE BACTAN RA BE euRuBI TuRJOME MIKuRDuND, BE DuLILE FuqRE EuDuBIYATE euRuBI DuR BuRABuRCAZI BuRAYE ECTELHATE eELMI DuR EAN ZuMAN, MuJBUR BE MOeuRRuB KuRDuNE VAzEGANE EIRANI DuR TuRJOMEYE euRuBIYE EIN EACAR MIsODuND. VAzEGANE eELMIYE EIRANI MANuNDE; «HENDECE» MOeuRRuBE «HuNDAcuK» BE MueNIYE «EuNDAZE» DuR ZuBANE DuRI, Vu VAzEYE «sIMI» KE MOeuRRubE «KIMIYA»YE EIRANI EuCT Vu VAzEYE «EuLGORITM» KE BuRDAsTE EORUPAeIYAN EuZ NAME DANEsMuNDE EIRANI «XARuZMI» EuCT Vu VAzEGANE DIGuRI cON «KuHROBA» BE MueNIYE BuRq Vu «BuRID» BE MueNIYE POCT Vu HEZARAN VAzEYE DIGuR DuR EIN NEHZuTE TuRJOMEYE KETABHAYE eELMIYE EIRANE BACTAN BE ZuBANE euRuBI DuR euHDE CAMANIYAN, JAYE PAY Vu EuCuRE EuNGOsTE MuNABEeE EuCLIYE EIN eOLUM EuCT KE DuR DORANE ECLAMI TOLID NusODEeuND BuLKE BuRAYE BuqA EuZ DuCTE TuHuJJORE MuZHuBIYUN KE EIN eOLUM RA KOFRAMIZ MINAMIDuND BE euRuBI TuRJOME sODE Vu YA BE XuTTE TuHMILIYE euRuBI Vu ZuBANE DuRI BAZNEVICI sODEeuND.
XuTTE TuHMILIYE euRuBI BA VOJUDE EANKE BE DuLIE euDuME VOJUDE MOCuVVETHA Vu DAsTuNE HORUFE TEKRARI BuRAYE NEMUNE DAsTuNE cAHAR HuRF «Z» (ز،ذ،ض،ظ) BA cAHAR TuLuFFOZE MOXTuLEF, CE HuRFE «C (س،ص،ث) BA CE TuLuFFOZE MOXTuLEF Vu DO HuRFE «T» (ت، ط) BA DO TuLuFFOZE GUNAGUN, ECLuN BuRAYE ZuBANE «DuRI» YA «PARCI» KE ZuBANI HENDO EORUPAeI Vu POR EuZ MOCuVVET EuCT Vu TuNHA YEK TuLuFFOZ EuZ HuRFHAYE «Z» YA «T Vu «C» Vu MANuNDE EANHA DARuD, MONACEB NEMIBAsuD, TAKONUN BE DuLILE NOFUZE MuZHuBIYUN Vu TuRuFDARANE FuRHuNGE TuHMILIYE EBRAHIMI-ECLAMI DuR EIRAN Vu EuFqANECTAN ECTEFADE MIsuVuD. EuMMA DuR «TAJIKECTAN» XuTTE DIGuRI NIZ BE COXuNVuRANE ZuBANE DuRI TuHMIL sOD KE EANHuM BE DuLAYELE CIYACI Vu BuRAYE JODA KuRDuNE EIN BuXs EuZ MuRDOME EIRANI EuZ DIGuR EIRANITuBARAN BUD Vu EANHuM XuTTE «CIRILIK» BUD. «XuTTE CIRILIK» PuC EuZ TusKILE JOMHURIYE COCIYALICTIYE TAJIKECTAN DuR CALE 1929 MILADI KE BuXsI EuZ ETTEHADE JuMAHIRE sORuVIYE COCIYALCTI BUD, RuFTE RuFTE BE DuLAYELE CIYACI Vu BE XATERE HuMBuCTEGI BA XuTTE ZuBANE RUCI KE XuTTus «CIRILIK» BUD Vu EAN XuTTE RuCMIYE ETTEHADE JuMAHIRE sORuVIYE COCIYALICTIYE CABEq BUD, BuRAYE JODA KuRDuNE HOVIYuTE EIRANITuBARANE TAJIK EuZ DIGuR EIRANITuBARAN, BE DuLAYELE CIYACI BE MuRDOME TAJIK TuHMIL sOD. HuR cuND KE XuTTE «CIRILIK» XuTTI EuCT KE BuRAYE ZuBANHAYE HENDO EORUPAeI KE DARAYE MOCuVVET HuCTuND CAXTE sODE Vu eELMITuR EuZ XuTTE euRuBI EuCT KE BE HIc VuJH CuLAHIYuTE NEVEsTuNE ZuBANHAYE MOCuVVETDARE HENDO EORUPAeI EuZ JOMLE «DuRI» RA NuDARuD, EuMMA EIN XuT NIZ BuRAYE ZuBANHAYE ECLAVI TuRRAHI sODE EuCT Vu VIzEGIHAYE MONHuCER BEFuRDE ZuBANHAYE ERIANI DuR EAN DuR NuZuR GEREFTE NusODE EuCT.
HuR cuND KE BECIYARI EuZ JOMHURIHAYE sORuVIYE CABEq PuC EuZ ECTEqLAL XuTTE XOD RA BE «XuTTE LATIN» TuqeIR DADEeuND EuMMA XuTTE LATIN NIZ DARAYE KuMBUDHAYE JEDDI BuRAYE VIzEGIHAYE «ZuBANE DuRI» Vu DIGuR ZuBANHAYE EIRANI EuCT Vu BECIYARI EuZ EAVAHAYE ZuBANE DuRI EuZ JOMLE «c» Vu «s» RA BA XuTTE LATIN NEMITuVAN NEVEsT MuGuR EINKE TuRKIBI EuZ cuND HuRF DOROCT KuRD YA euLAMuTHAYE quRARDADI Vu qEYRE eELMI RUYE EANHA GOZAsT. EuZ CUYE DIGuR HuR cuND «XuTTE EuVECTAeI» TAKONUN EuZ KAMELTuRIN XuTHAYE JuHAN EuCT Vu HuMANGUNE KE NIYAYE ZuBANE «DuRI» YA «PARCI»YE EMRUZI YueNI ZuBANE EARIYEYE BACTAN RA KE ZuBANE EuVECTAeI NIZ XANDE MIsuVuD BE EIN XuTTE KAMELE EuVECTAeI MINEVEsTuND, MITuVAN ZuBANE DuRIYE EMRUZI RA NIZ BE EIN XuT NEVEsT, EuMMA, EIN XuT NIZ KAMELuN eELMI NICT Vu BuRAYE NEVEsTuNE FORMULHAUE RIYAZI Vu sIMI Vu FIZIK Vu YA BuRNAMENEVICIYE KAMPIYUTER DuR JuHANE EMRUZI MONACEB NICT. HuMcENIN XuTTE EuVECTAeI BE DuLILE EMRUZI NuBUDuN, RuVuNDE EAMUZEs Vu PuRVuREs RA DOsVAR Vu KARBuRAN RA MuJBUR BE CTEFADE EuZ cUND XuT MIKONuD. EuZ EINRU DuR EAqAZE CuDEYE BICTOME MILADI, ZuBANsENAC Vu TARIXPuzUH Vu RIYAZIDANE BuRJuCTEYE EIRANI «ZuBIH BEHRUZ, DuR DO KETAB BA NAMHAYE «DuBIRE»[24] Vu «XuT Vu FuRHuNG»[25] EuFZUN BuR KusFE RAZE EXTERAeE EuLEFBAHAYE HuRFIYE JuHANI EuZ RUZGARE BACTANTA KONUN KE BuR EuCACE RuCME MuqATEeE LuB, DuNDAN, KAM, DuHAN, ZuBAN, HuLq, BINI Vu XIsOM HENGAME TuLuFFOZE EAVAHAYE GUNAGUN EuCT, BuR HuMIN EuCAC PIsNuHADE CAXTE EuLEFBAYE TuBIeI BuRAYE ZuBANE DuRIYE PARCI RA DAD. EIN EuLEFBAYE NOVIN BECIYAR eELMI Vu EACAN DuR YADGIRI BuRAYE KUDuKAN BUD Vu HuR KUDuK Vu HuR ENCANI MITuVANECT EIN EuLEFBAYE eELMI Vu TuBIeI RA DuR cuND RUZ BIYAMUZuD. EU NAME EIN EuLEFBAYE TuBIeI RA «KUDuK DuBIRE» GOZAsT Vu XuTTI HuM BuRAYE BOZORGCALAN Vu HuTTA EuFRADE NABINA Vu NAsENuVA BuR EIN EuCAC PIsNuHAD KuRD.
EuLEFBAYE TuBIeIYE PIsNuHADIYE ZuBIH BEHRUZ EuZ KETABE «DuBIRE»
PuzUHEsHAYE ZuBIH BEHRUZ RA BECURuTE JEDDI «REZA HAZELI» DuR KETABE «MANIFECTE EuNDIsKuDEYE EIRANZuMIN»[26] [27] Vu «RAZE EXTERAeE EuLEFBAHA Vu EAVANEGARIHAYE JuHANI-TARIX Vu MuNTEqE RACTINE EXTERAeE EuLEFBA»[28] EDAME DAD Vu BuR EuCACE MuNTEqE HuMAN XuTTE TuBIeIYE BEHRUZ, Vu MOTALEeEYE XuTTE MADuRE LATIN Vu CIRILIK KE XuTTE KOHuNE «RONIK» EuCT, XuTTI RA BuRAYE ZuBANE DuRIYE PARCI PIsNuHAD DAD KE NAME EANRA «XuTTE EIRANIK» GOZAsT. EIN XuT BuR EuCACE MuNTEqE XuTTE TuBIeIYE BEHRUZ RIsE DuR XuTTE RONIKE EuqVAME EIRANIYE ECKIT Vu CuRMuTE BACTAN DARuD Vu sEBAHuTHAYus BE XuTTE LATIN Vu CIRILIK EANRA EMRUZI Vu BuRAYE KARBORDE eELMI MONACEB KuRDE EuCT DuR eEYNE HALI KE XuTTI MOCTuqEL BA MuNTEqI eELMI BuR EuCACE RuCME MuqATEeE LuB, DuNDAN, DuHAN, BINI, ZuBAN, KAM, HuLq Vu XIsOM HENGAME TuLuFFOZE EAVAHAYE ZuBANE DuRIYE PARCI EuCT. «HAZELI» BuR EIN EuCAC EuPLIKEYsENE KAMPIYUTERIYE «XuTTE EIRANIK» Vu FONTHAYE DIJITALE EANRA HuM TuRRAHI KuRDE EuCT.
JuDVuLE EuLEFBAYE EIRANIKE PIsNuHADIYE HAZELI RuVEsE RuCME MuqATEeE HORUFE EuLEFBAYE EIRANIK-DuR EIN NEMUNE RuVEsE RuCME MuqTueE HuRFE «J» BuR PAYEY
sEKLE ZuBAN Vu KAM HENGAME TuLuFFOZE EAVAYE «J»
EOMID EuCT KE BA TuLAsHAYE FuRHuNGI Vu CIYACIYE DUCTDARANE HOZEYE TuMuDDONE EIRANI Vu ZuBANE DuRI, XuTTE EIRANIK DuR EAYuNDE XuTTE VuHDuTBuXs buRAYE CE LuHJE EuZ ZuBANE DuRI YueNI «DuRIYE TAJIKI», «DuRIYE PusTU» Vu «DuRIYE PARCI» Vu HuTTA DIGuR ZuBANHAYE HOZEYE TuMuDDONE EIRANI BAsuD.
EuZ EANcE GOFTE sOD MITuVAN NuTIJE GEREFT KE MA ZuBANI BE NAME «EARIYE» YA «DuRI» DARIM KE MOTOeuCCEFANE EMRUZE HuM DuR EIRAN Vu DuR EuFqANECTAN Vu TAJIKECTAN BE XuTHAYE qEYRE EIRANI NEVEsTE MIsuVuD. EOMID EuCT KE XuTTE YEGANEEYE EIN ZuBAN DuR EAYuNDE XuTTE eELMIYE «EIRANIK» BAsuD KE MITuVAN EANRA BuRAYE HuMAHuNGI BA NAME «ZuBANE DuRI», «XuTTE DuRI» YA «XuTTE EARIYE» NIZ NAMID. BAYuD TuVuJJOH DAsTE BAsIM KE BuR XuLAFE «LuHJE»HAYE DuRUNE YEK ZuBAN KE GUNAGUNIYE EANHA BAeECE quNA Vu ZIBAeIYE ZuBAN EuCT, CICTEME NEVEsTARIYE YEK ZuBAN BAYuD YEKI BAsuD TA DuR EAMUZEs Vu PuRVuREs BE EAN ZuBAN, MIYAE MuRDOMHA Vu KEsVuRHAYE COXuNVuR BE EAN ZuBAN HuRJ-O-MuRJ Vu euDuME TuFHIM Vu TuFAHOM BEVOJUD NuYAYuD. BEHTuRIN NEMUNE BuRAYE DuRKE BEHTuRE EIN MuCeuLE ZuBANE «ENGLICI» EuCT KE BA VOJUDE DAsTuNE LuJEHAYE FuRAVAN DuR KEsVuRHAYE GUNAGUN EuMMA XuT Vu EuLEFBAYE EAN YEKI EuCT Vu EuCACE NEVsETARus buRAYE EAMUZEs Vu TuFAHOME MuRDOM BA HuR LuHJEeI ECTANDARD EuCT. BE EOMIDE RUZI KE «ZuBANE EARIYE YA DuRI» BA HuMEYE GUNAGUNIYE LuHJEHAYus BE «XuTTE VAHEDE eELMI Vu TuBIeIYE EARIYE YA DuRI» NIZ EARACTE GuRDuD.
[1] http://www.avesta.org/ka/yt10sbe.htm
[2] https://history.stackexchange.com/questions/68874/what-is-the-nature-of-the-hyksos-territory-in-transjordan-and-northern-arabia-de
[3] http://www.avesta.org/ka/yt10sbe.htm
[4] "ĒRĀN-WĒZ – Encyclopaedia Iranica". www.iranicaonline.org. Retrieved 27 October 2019.
[5] https://en.wikipedia.org/wiki/Andronovo_culture
[6] https://en.wikipedia.org/wiki/Bactria%E2%80%93Margiana_Archaeological_Complex
[7] https://en.wikipedia.org/wiki/Yaz_culture
[8] MOTOeuCCEFANE eELME BACTANsENACIYE MODERN TuHTE TueCIRE TueuCCOBE EuFRADE MuZHuBI BA BAVuRHAYE YuHUDI-MuCIHI quRAR DARuD KE TuNHA KETABE MOquDDuC Vu euHDE euTIq RA MuNBueI BuRAYE NAMGOZARIHAYE MuKANHAYE BACTANI quRAR MIDuHuND Vu MuTNHAYE BACTANIYE DIGuR MANuNDE EuVECTA Vu RIGVEDA Vu JOqRAFIYAYE EANHA RA KAMELuN NADIDE MIGIRuND.
[9]https://en.wikipedia.org/wiki/Bactria%E2%80%93Margiana_Archaeological_Complex
[10] https://en.wikipedia.org/wiki/Ariana
[11] The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition, 2008
[12] Ri. Schmitt, 'ARIA', Encyclopaedia Iranica, 1986
[14]https://www.britannica.com/topic/history-of-Central-Asia-102306/Soviet-rule
[15] http://varnashahr.ir/varamin-city/varamin-history/
[16] Tiara
[17] Richard Foltz, A History of the Tajiks : Iranians of the East, Bloomsbury Publishing, 2019; P. 99.
[18] https://www.eupedia.com/europe/Haplogroup_R1a_Y-DNA.shtml#Indo-Iranian
[19] https://www.eupedia.com/europe/Haplogroup_R1a_Y-DNA.shtml#Indo-Iranian
[20] https://www.eupedia.com/europe/Haplogroup_R1a_Y-DNA.shtml
[21] http://www.avesta.org/op/op.htm
[22] https://www.liquisearch.com/rabatak_inscription/full_text
[23] »BuqDAD« suHRuKI EIRANI BA NAME EIRANI (BuqDAD: BuGDAD: BuG YA Buq=XODA+DAD= DADE Vu HEDIYE Vu RUYEHuM BE MueNAYE HEDIYEYE XODAVuND) DuR HUMEYE »TICFUN« PAYTuXTE CACANIYAN Vu EusKANIYAN Vu MuRKuZE MANuVIYANE EIRANI BUDE EuCT KE KuM KuM BA TueCCOBE euRuBIYE XOLuFAYE MOCuLMAN HOVIYuTE EIRANIYus RA EuZ DuCT DAD Vu TuBDIL BE suHRI BA HOVIYuT Vu ZuBANE euRuBI sOD.
[24] BEHRUZ, ZuBIH, DuBIRE, EIRAN KUDE, ENTEsRATATE FORUHuR cAPE DOVVOM, 1363.
[25] BEHRUZ, ZuBIH, XuT Vu FuRHuNG, EIRAN KUDE sOMAREYE 8, ENTEsARATE FORUHuR cAPE DOVVOM, 1363.
[26] HAZELI, REZA, MANIFECTE EuNDIsKuDEYE EIRANZuMIN, ENTEsARATE EAMAZON, 2015 MILADI.
[27] https://kaaa.info/dp/articles-researches/default7/
[28] https://kaaa.info/dp/articles-researches/article-16/
